Kratka istorija Kineske četvrti

Piše: Mirko Sebić

Sedmog avgusta 1944. godine u 10:02, Misija 276. od 25 savezničkih bombardera u pratnji 15 lovaca preletala je u dve grupe iznad Novog Sada. Cilj im je bio da izbace oko 120 bombi srednje veličine.

Cilj su pedantno ispunili. Dvadesetak bombi palo je i na prostor između današnjeg Limanskog parka, keja i Štranda, danas poznatiji kao Kineska četvrt, gde je tada bio smešten zimovnik za gorivo potrebno vojnoj rečnoj floti. Ostale bombe pale su na fabriku konzervi "Kulpin" na obali Kanala kralja Aleksandra.

Od posledica bombardovanja poginulo je devet lica, dok je trinaest teško, a osam lakše povređeno. U okolini fabrike konzervi srušen je veći broj kuća, usled čega je oko dvadeset porodica ostalo bez krova nad glavom.

Kod magazina u zimovniku oštećena su dva vagona-cisterne za ulje, jedna železnička lokomotiva i dva šlepa. Ovaj prostor je pogođen ponovo u bombardovanju 6. septembra 1944. godine.

Možda na početku svakog preobražaja stoji priča o katastrofi, stradanju i kataklizmi. Iako je 1944. prostor Kineske četvrti, koji će koliko sutra biti kreativni distrikt, bio legitimni vojni cilj, zapitajmo se kako nastaju, menjaju se i propadaju mesta i da li duhovi ili sablasti prošlosti još uvek plove našim gradom. Direktor Istorijskog arhiva grada Novog Sada Petar Đurđev pomaže da saznamo poreklo mesta koja danas zovemo Kineska četvrt.

- Nakon oslobođenja 1918. godine Novi Sad je imao 35.000 stanovnika. U prvim godinama posle Prvog svetskog rata znatno je uvećana gradska populacija. Na osnovu podataka Banske uprave Novi Sad je 1933. godine imao nešto više od 70.000 stanovnika. Uz Beograd, to je bio jedini grad u Jugoslaviji koji je duplirao svoju populaciju nakon oslobođenja 1918. godine.

U istom periodu došlo je i do snažnog napretka pojedinih zanata. Prvenstveno su se razvili metalurški (mašinski, mehaničarski, limarski, građevinsko-bravarski i elektrotehnički) i zidarski zanat. Do oslobođenja 1918. godine Novi Sad je zauzimao položaj perifernog grada na jugu Mađarske u kom je bilo razvijeno zanatstvo i trgovina agrarnim proizvodima.

U novostečenoj slobodi Novi Sad se u Jugoslaviji pozicionirao kao važan trgovački centar.

Kada i kako nastaje Kineska četvrt?

- Početkom dvadesetih, nakon dogovora Grada i vojske, razrušeno je utvrđenje Mostobran (Brukšanac), čime je posle više od dva veka postojanja grada omogućena izgradnja i na obali Dunava. Nakon rušenja Mostobrana formira se deo grada nazvan Mali Liman, a na Velikom Limanu započinje da se gradi deo nove industrijske zone. Inače, prva industrijska četvrt je u Novom Sadu počela da se gradi u poslednjoj četvrtini 19. veka na prostoru današnjih ulica Dušana Vasiljeva, Marka Miljanova i Filipa Višnjića.

Tokom 1921. godine prošireni Savet grada Novog Sada doneo je više odluka o prodaji gradskog zemljišta u svrhu gradnje privrednih, stambenih i školskih objekata. Na sednici održanoj 24. juna 1921. godine, između ostalog, odobrena je prodaja zemljišta na Limanu braći Kramer za podizanje fabrike žice i stanova za radnike, kao i Uredu za graničnu trgovinu Republike Čehoslovačke za podizanje stovarišta. To je bio začetak industrijske izgradnje na prostoru Velikog Limana.

Od objekata industrijske proizvodnje, koji danas odgovaraju prostoru Kineske četvrti, u tom vremenu bili su "Čehoslovački magacin", "Državni monopol", strugara "Stajner", fabrika "Orient", tvornica umetničkog kamena "Šoman i Bauer", tvornica žice, eksera i žičane robe i gvozdenih konstrukcija "braća Kramer" i drvara "Lovinger". Glavne saobraćajne komunikacije su išle kroz ulice Industrijsku i Davida Rackovića.

Socijalizam?

Rešenjem Vlade Narodne Republike Srbije br. 223 od 25. marta 1947. godine dolazi do spajanja nacionalizovanog preduzeća "Omega" iz Ade sa državnim preduzećima "Fabeks" i "Petar Drapšin", pod zajedničkim nazivom "Petar Drapšin", što je bila fabrika zavrtnja, žičane i gvozdene robe. U posleratnom razvoju fabrike bitni su periodi omeđeni sledećim datumima:

Od 1956. do 1958. godine došlo je do potpunog preseljenja fabrike iz Banatske i Radničke ulice u Ulicu Davida Rackovića. U istom periodu došlo je do izgradnje dela građevinskih objekata, redukcije proizvodnog programa, te prenošenja dela proizvodnog programa u fabriku Milan Vidak.

Godine 1974. iz starih hala u Ulici Davida Rackovića, organizacija se seli u nove hale sa modernom opremom na novu lokaciju, u industrijsku zonu.

Sigurni korak neumoljivog vremena

Od 1974. pa do kraja osamdesetih godina, Kineska četvrt postaje oronuli i zapušteni deo Novog Sada, a u ruševne i napuštene fabričke barake useljavaju se zanatlije - stolari, auto-mehaničari, farbari i mnogi drugi.

Ipak, tokom poslednje decenije ovaj kompleks polako počinje da poprima obrise alternativnog kulturnog kvarta pretvaranjem nekih prostora u ateljee i muzičke klubove, ali pre svega od trenutka kada Studentski kulturni centar dobija na korišćenje jednu od napuštenih fabričkih hala i u novom prostoru pod nazivom "Fabrika" započinje živu programsku aktivnost koja traje do danas.

Otkud ime Kineska četvrt?

- U vremenu socijalizma, u ovom delu grada se odvijala živa poslovna aktivnost. Prema urbanoj legendi, građani Novog Sada su govorili da tamo ima radnika kao Kineza, misleći na brojnost, pa je najverovatnije tako i nastao naziv Kineska četvrt.

Napomena: Tekst je objavljen u časopisu "Kulttura", a ostatak sadržaja možete pročitati OVDE.