„Ukrštanje čudovišnog sa uzvišenom lepotom“: „Bitlđus, Bitlđus“ i koreni gotike kroz istoriju

Od ranih germanskih korena do filma Bitlđus, Bitlđus Tima Bartona, gotički senzibilitet prevalio je ogroman put kroz vekove, menjajući se u arhitekturi, slikarstvu, modi, muzici i na filmu.

Malo je režisera toliko momentalno prepoznatljivo po estetici kao Tim Barton.

Otkako je Bitlđus postao neočekivani hit 1988. godine, njegov mračni senzibilitet i razigrana, oštra paleta boja zaokupili su maštu publike.

• Novi Dambo nije oduševio kritičare
• „Kum" progovara: Marlon Brando o sebi
• Mel Gibson i Vinona Rajder u sukobu zbog antisemitske izjave

Nakon što je nedavno premijerno prikazan nastavak ovog filma, Barton i dalje drži prepoznatljivo mesto u savremenom filmskom stvaralaštvu.

Gotika ga je inspirisala u svakom smislu, od jezivih ali romantičnih postavki srednjevekovne arhitekture, do legendarnih književnih čudovišta žanra, i emocionalno kodirane mode gotičke supkulture.

Barton ukršta brojne stilove, uvek sa herojem ili heroinom koji se ponosno ističu kao gotičari.

U Bitlđusu, Lidija u tumačenju Vinone Rajder predstavljena je kao emocionalno složena heroina, obučena od glave do pete u crno sa bledom kožom i oštrim šiškama, u kontrastu sa njenom bezosećajnom majkom koja otelotvoruje autoritativni stil oblačenja osamdesetih.

Edvard Makazoruki, sa njegovom kopčastom crnom kožom i razbarušenom frizurom, priziva gotičko-pankersku scenu iz sedamdesetih i priče Meri Šeli; njegov stil ga dovodi u sukob sa nežnom, napuderisanom paletom boja iz predgrađa pedesetih.

Takvi likovi najbolje odslikavaju Bartonovo otuđenje u detinjstvu, dok se istovremeno povezuju i sa širim smislom gotičarskog senzibiliteta.

„Bila sam pravog godišta da Bitlđus ostavi trajni utisak na mene - naročito Vinona Rajder kao Lidija Dic, i njen neprevaziđeni gotičarski stil", kaže Ketrin Spuner, profesorka književnosti i kulture sa Univerziteta u Lankasteru, koja je naširoko pisala o gotičkoj kulturi.

„Za mene kao petnaestogodišnju gotičarku, videti gotičarku predstavljenu u tako pozitivnom svetlu na velikom ekranu bilo je neverovatno afirmativno iskustvo."

Barton je istovremeno uticao na gotičarsku modu i bio inspirisan njom.

On prihvata hibridnost, u skladu sa putovanjem gotskog stila kroz vekove, dok se on menjao u arhitekturi, slikarstvu, modi, muzici i na filmu.

Neki njegovo poreklo nalaze u germanskoj gotskoj vojsci koja je odigrala ulogu u padu Rimskog carstva.

Drugi pak u renovaciji opata Sugera opatije Sen Deni u Parizu, u ranom 12. veku, koja je pozajmila aspekte romaničke arhitekture sa ciljem podizanja visine i proširivanja volumena.

Naknadne dizajne Bogorodične crkve i Vestminsterske opatije karakterišu rebrasti svodovi, leteće potpore i beskrajni lukovi.

Istaknuta zaobljena svojstva koja su isprva imala praktičnu svrhu dekorativno su se preselila na ulaze, prozore i druge gotske objekte i umetnička dela.

Gargojli, nastali da bi oterali zle duhove, doneli su prizvuk sablasnog ovim duhovnim svetilištima.

Iako su se kasnija gotska književnost i slikarstvo odvojili od verskih ideala - ili ih čak izvitoperili - postoje jasni motivi tih prvobitnih ekspresija.

Pećinske zgrade sa lučnim svodovima i skrivenim prostorima ostali su u delima gotske književnosti, prizivajući sablasne prizore natprirodnog.

Romansa je ukorenjena u ovim gotskim ekspresijama, a nju gotska kultura i dalje prihvata i može da se oseti u svim Bartonovim pripovestima.

„Suština gotske književnosti i slikarstva od samog početka bila je u efektu - ne samo u izražavanju grandioznih emocija kao što su užas i strast, već i navođenju čitaoca ili gledaoca da podeli ta osećanja", kaže Spuner.

„Razvili su čitav repertoar tehnika, od uzvišenih do uvrnutih, da bi to izveli. Gotička moda koristi iste tehnike i povezuje se sa našim emocijama na posebno visceralan način."

I dok je moda veoma ranog gotskog slikarstva obično odražavala period umesto emocionalni sadržaj njenih likova, savremeni gotički senzibilitet može da se nađe u gomili umetničkih istorijskih slika.

Dela kao što su Portret čoveka - Memento Mori Andree Previtalija (oko 1502. godine) bila su zamišljena kao simbolični podsetnici na neizbežnost smrti, često prikazujući lobanje i istrulelo voće.

Prizora veštica i demona bilo je u izobilju na slikama u 18. i 19. veku, spajajući čudovišno sa uzvišenom lepotom.

Slika Johana Hajnriha Fuselija iz 1781. godine Noćna mora opisuje demonsku figuru na torzu duboko usnule žene, ogrnute belom lelujavom spavaćicom, dok delo Alberta Džozefa Penota iz 1890. godine Žena slepi miš prikazuje jedru ženu blede kože i tamne kose u letu, dok joj krila klepeću na pozadini uzburkanog neba.

Pre-rafaelitska dela ser Džona Evereta Milea sadrže još suptilnih gotičkih elemenata: njegova Ofelija (1853) učaurena je u ukrasnu čipku i prekrivena cvećem dok pluta uzvodno; dok su ljubavnici osuđeni na propast u Hugenot, na dan Svetog Vartolomeja (1852), jedan protestant, drugi katolik, obavijeni crnom tkaninom.

U 20. veku, nemački ekspresionisti dočarali su prepoznatljivu mešavinu užasa i lepote.

Pokret je inspirisao uspon gotičkog filma i, kasnije, samog Bartona.

Teme ludila, haosa i smrti bukte na tim slikama, od kojih su mnoge bile nadahnute narastajućim svetom psihoanalize, odražavajući psihologiju kroz spoljna obeležja kao što su okruženje, odeća i osvetljenje.

Slike Edvarda Munka često su prikazivale figure autsajdera.

Njegova slika iz 1895. Ljubav i bol (kasnije nazvana od milošte Vampir) opisuje par koji se grli; žena, blede kože i lelujavih lokni jarkocrvene kose, obgrlila je muškarca, obučenog u crno, zelenkastog tona kože.

Munkove slike bile su obavijene senkama i nosile su naslove kao što su Ljubomora, Anksioznost i Očaj.

Njegova slika iz 1893. godine Krik slavno se naslađuje scenom grlenog nespokoja.

Leon Spilijart dočarao je slično katarzični osećaj užasa na vlastitim slikama.

Njegov Autoportret (1907) opisuje umetnika u vampirski krutoj beloj kragni i velikom crnom kaputu kog progoni skup figura, koje mogu da se protumače kao obešena tamna odeća ili sablasne prikaze.

Spilijartova Ispijačtica apsinta (1907) je potpuno bartonovska, sa crnim podočnjacima oko izbečenih okruglih očiju, dugom tamnoplavom kosom i vratom oko koga su obmotani crni šal i niska bisera.

Sumorni i romantični

Mnogi nadrealisti su na svojim slikama gajili sumornu, romantičnu modu, naročito u vezi sa okultnim ličnostima.

Moćne žene Leonor Fini često su se oblačile raskošno u belu čipku, gusto crno perje ili bujnu svilu.

Njen opis princeze Frančeske Ruspoli nalik veštici iz 1944. godine predstavlja aristokratkinju obučenu od glave do pete u crno, sa gornjim delom prekrivenim dugim krznom, a donji suknjom do poda koja se presijava na svetlu.

Ona drži tanki bodež dok joj se kao ugalj crna kosa kovitla na modrom nebu.

Na slici iz 1949. godine Anđeo anatomije, Fini se oslobađa odeće, praveći gotsku magiju od ljudskog obličja; centralna figura ima meso samo na licu, dok su na njenom telu izloženi žilavi mišići i kosti.

Leonora Karington slično je prigrlila mračnu magiju nadrealizma, sa kostimima koji odražavaju pticolike maske doktora za kugu; ženama koje se kite crnim perjem i svilom; i sablasnim životinjsko-ljudskim hibridima.

U drugoj polovini 20. veka, gotika je pronašla novi život u gotičkoj supkulturi , u ogromnoj meri inspirisana muzičarima kao što su Suzi Su i Kjur.

Ovaj pokret je nastavio da ukršta unutrašnji život sa spoljnom ekspresijom.

Vizuelni umetnici su se igrali sa ovim idejama - serijal Egzorcizam Peni Slinger iz sedamdesetih trenutno je izložen u galeriji Ričard Solton u Londonu, opisujući umetnicu u raspadnutoj vili podrivajući venčanu i versku odeću mračnom romantičnom estetikom, istovremeno prizivajući psihološku individuaciju njene heroine koja kao da je ispala pravo iz horor filma.

Fotografi kao što su Keri Mej Vims okarakterisani su kao južnjačka gotika, dok se bave duhovima nasilja i ropstva, a umetnici kao što su Marina Abramović prigrlili su gotiku u radovima koji se bave smrću i duhovnošću.

Gotika je izvršila značajan uticaj na glavnotokovsku modu, sa kreatorima kao što su Rik Ovens, Johdži Jamamoto i Aleksander Mekvin koji koriste ne samo sumornu estetiku, već i ideje pobune i psihološke ekspresije.

Pol Hodkinson, autor knjige Gotičari: Identitet, stil i supkultura, odaje poštu neprestanoj eksperimentaciji sa gotikom.

„Ono što me fascinira je koliko supkulturni stilovi i glavnotokovski oblici popularne kulture mogu da inspirišu jedni druge", kaže on za BBC.

„Prvi Bitlđus je crpeo mnogo iz gotskog stila, ali je i uticao na razvoj gotske estetike na terenu, sa običnim gotičarima koji su preuzeli voljene aspekte likova i tema, baš kao i prihvativši sam film."

„Oduvek se vodila rasprava u okviru supkulture o zastupanju gotskog u glavnotokovskoj kulturi i bilo bi problematično sugerisati da su svi oblici komercijalizacije bili pozitivni.

„Ali ideja o supkulturama kao potpuno izolovanima od popularne kulture je nerealna.

„Od gotskog stila se beskrajno pozajmljivalo, u ciklusima za ciklusima, u slikarstvu, modi, na filmu, u popularnoj muzici i mnogo toga još, ali, isto tako, supkultura je sama za sebe razvijala pastiš mračno-orijentisanih stilova koje je crpla iz drugih izvora."

U 21. veku, ova nestalna sila nastavlja da nalazi nove oblike.

Ona može da se vidi u vizuelnoj ekspresiji dreg umetnice Gotmilk, sa perikama oblikovanim u đavolske crne rogove ili debelim monohromatskim prugama.

Ona vrši metamorfozu kroz kreativni opus Nika Kejva, koji se transformisao iz dečačke gotsko-pankerske energije s kraja sedamdesetih i početka osamdesetih u osetljivu, složenu tugu njegovih poznih godina - i dalje se baveći temama smrti i uzvišene ljubavi.

Kreatori poput Simona Roša koriste obilje crne čipke i svile u svojim kreacijama.

Savremena umetnost nastavlja da pronalazi inspiraciju u gotičkom pripovedanju.

Umetnici kao što je Tai Šani istražuju naš odnos prema drugačijem kroz čudovišta 19. veka; dok Meri Sibande koristi gotske natprirodne elemente da simbolizuje otpor aparthejdu; a Okvui Okpokvasili bavi se ženskom seksualnošću kroz fuziju gotske književnosti i zapadnoafričkog griot pripovedanja.

Godine 2022, Bartonova Sreda postala je uzor mnogih mladih ljudi koje ne prihvataju blaziranost klišeiziranog devojaštva, a opet se ova estetika i dalje doživljava kao pretnja - samo ovog meseca, jedna škola u Teksasu našla se na udaru kritika zato što je zabranila potpuno crnu odeću, navodeći kao razlog zabrinutost za mentalno zdravlje đaka.

Bitlđus i njegov nastavak dočaravaju osetljivost i haos gotike, sa sve naslovnim likom u tumačenju Majkla Kitona koji dotiče delove zauvek izvan kontrole društva.

Njegova sablasna šminka i legendarno monohromatsko odelo prizivaju ne samo bogate emocije, već i potpuni haos koji ovaj zabludeli oblik kreativnosti ume da izrazi.

BBC na srpskom je od sada i na Jutjubu, pratite nas OVDE.

Pratite nas na Fejsbuku, Tviteru, Instagramu, Jutjubu i Vajberu. Ako imate predlog teme za nas, javite se na bbcnasrpskom@bbc.co.uk