Aleksandar Bugarski, arhitekta „bez groba i lica" koji je Beograd „izvukao iz blata"

Gotovo da nijedna šetnja centrom Beograda ne može da prođe bez Aleksandra Bugarskog.

Ako krenete od Narodnog pozorišta Knez Mihailovom ulicom do Kalemegdanskog parka, svuda ćete videti dela jednog od najvažnijih srpskih arhitekata 19. veka.

Ni na drugoj strani, ukoliko pođete ka Starom dvoru ili Zelenom vencu, nećete ih zaobići.

Bugarski je Beograd „izvukao iz blata", postavio na moderne temelje i započeo njegovo oslobađanje od uticaja osmanske arhitekture, kaže Marija Pokrajac, istoričarka umetnosti, za BBC na srpskom.

„Unapredio je stav prema arhitekturi u Srbiji i bio pionir akademizma.

„Bio je vrlo progresivan, izgradio je neke od prvih monumentalnih građevina u Beogradu", objašnjava Pokrajac, autorka naučnih radova i izložbe o delima poznatog arhitekte.

• Ruski emigranti koji su gradili i promenili Beograd - priča prva
• Jelisaveta Načić: Prva žena koja je gradila Beograd
• Razglednica Novog Beograda - kroz blokove, parkove i betonske objekte

Zbog prisnih veza sa dinastijom Obrenović, ali i činjenice da je rukovodio gradnjom Starog dvora (današnje Skupštine grada), rezidencije koju će srpske kraljevske dinastije koristiti decenijama kasnije, Bugarskog su nazivali „dvorskim i državnim arhitektom", dodaje.

Projektovao je 126 građevina u Beogradu i brojne širom Srbije i drugih zemalja, navodi se u njegovom Autografu (radnoj biografiji), koji se čuva u Srpskoj akademiji nauka i umetnosti (SANU).

Najpoznatije su Narodno pozorište, Stari dvor, Dom Vukove zadužbine, zdanje Crvenog krsta, kao i više zgrada u Knez Mihailovoj ulici, od kojih je danas u izvornom stanju sačuvana samo jedna.

Bio je i član Srpskog učenog društva, preteče SANU, kao jedan od prvih školovanih srpskih arhitekata.

Ali, nije bio samo arhitekta, ukazuje Slobodan Bogunović, autor Arhitektonske enciklopedije Beograda, u kojoj se navode detalji o radu i životu Bugarskog.

„On je bio i jedna od vodećih ličnosti kulturne emancipacije od balkansko-orijentalne ostavštine, posvećen izgradnji i preoblikovanju srpskog društva po novom obrascu.

„Evropejac kosmopolitske perspektive, odgojen na vrednostima prosvetiteljstva i na romantičarskim idealima, estetski obrazovan i umetnički osetljiv", nabraja Bogunović u pisanom odgovoru za BBC na srpskom.

Ipak, čovek koji je u poslednjim decenijama 19. veka značajno uticao na izgled Beograda, nije dobio podjednako značajno mesto u istoriji i arhivama.

Danas nije poznato ni gde mu je grob, a nema sačuvan ni slikarski portret.

„Svrstava se među besmrtnike bez fotografskog lika", kaže Bogunović.

Kako je Beograd dobio Narodno pozorište?

Najpre je 1852. godine uz pomoć kneza Aleksandra Karađorđevića i trgovca Miše Anastasijevića počela izgradnja Narodnog pozorišta na Zelenom vencu, na lokaciji koju je država ustupila za pozorište.

Rađeno je po projektu italijanskog arhitekte Josifa Kasana, ali zbog nepovoljnog zemljišta osujećen je prvi, ali i drugi pokušaj tri godine kasnije, opisano je na sajtu Narodnog pozorišta.

Treći pokušaj, usledio je 1968. godine tokom vladavine kneza Mihaila Obrenovića, ovoga puta nadomak nekadašnje Stambol kapije, danas na Trgu republike.

Za glavnog arhitektu izabran je Aleksandar Bugarski, u to vreme arhitekta Ministarstva građevina.

Ideja kneza Mihaila Obrenovića „javila se u trenutku kada su svi veći gradovi u Evropi imali pozorišta i možemo da kažemo da je to bila jedna vrsta trenda", smatra Marija Pokrajac.

Planovi italijanskog arhitekte Kasana za pozorište na Zelenom vencu bili su inspiracija Bugarskom, koji je „preuzeo veliki deo tog projekta", dodaje istoričarka umetnosti.

„Bila je to prva javna građevina koju je Bugarski radio, a za Beograd tog vremena bila značajna i reprezentativna, iako nije bila za poređenje sa većinom pozorišta u velikim evropskim gradovima", kaže Pokrajac.

Ali, jeste sa jednim i danas veoma poznatim.

„Po rasporedu masa, horizontalnoj i vertikalnoj podeli površina i izabranim motivima površinske obrade glavne fasade" Narodno pozorište podsećalo je na Skalu u Milanu, sagrađenu devedeset godina ranije, navodi se na sajtu Narodnog pozorišta.

Zdanje je zvanično otvoreno 30. oktobra 1869. godine „Posmrtnom slavom kneza Mihaila" Obrenovića, koji je ubijen godinu dana ranije.

Narodno pozorište postalo je jedno od najmonumentalnijih zdanja u Beogradu tog vremena, uz Kapetan Mišino zdranje, navodi se na sajtu pozorišta.

Pokrajac ga naziva „najvažnijim delom" Bugarskog, koje je „odgovaralo publici i kapacitetima tadašnje beogradske varoši".

„U delu Bugarskog su strogost, ozbiljnost, odmerenost i dobri uzori važniji od originalnosti i autorskog odmaka", kaže Bogunović.

Bugarski je bio jedan od utemeljitelja akademizma u srpskoj arhitekturi, pravca koji posle oslobađanja od otomanske vlasti ponovo inspiraciju traži u renesansi, baroku, klasicizmu i antičkim stilovima.

Naziv je dobio zbog toga što je postao zvaničan stil arhitekture državnih i monumentalnih zgrada, a nametale su ga i škole arhitekture.

Današnji izgled Narodnog pozorišta značajno je drugačiji od onog iz 1869, a prva adaptacija 1871. godine bila je prema zamislima Bugarskog.

„Menjala se tada scena, prilaz zdanju, jer izvori iz tog vremena navode da je bilo toliko kaljavo da ljudi nisu mogli da priđu, uvodilo se osvetljenje oko pozorišta, omogućavao prilaz kočijama", navodi Pokrajac.

• Sava centar: Zašto je važno sačuvati „staklenu palatu na obali Save“

• U jednom hotelskom lusteru se krije sudbina cele Jugoslavije
• Kako je Beograđanka postala teret Beograda

'Dvorski arhitekta'

Bliskost porodice Bugarski i dinastije Obrenović počinje od Aleksandrovog oca Jovana, koji je po zanimanju bio geograf.

U Srbiju se sa porodicom preselio iz Mađarske 1840. i dve godine je radio u javnoj službi kao kartograf, odnosno „mernik", kako se ovo zanimanje tada nazivalo.

„Njegova sudbina je bila vezana za dinastiju – kako se vlast menjala u Srbiji, tako je on bežao iz zemlje, pa je sa povratkom Karađorđevića 1842. morao da se preseli u Novi Sad, tada u Austrougarskoj", kaže Marija Pokrajac.

Dinastije Obrenovića i Karađorđevića više puta su se smenjivale na vlasti u Srbiji tokom 19. veka.

Aleksandar Bugarski je u Novom Sadu završio osnovnu i srednju školu, a kasnije je na Poliklinici u Budimpešti izučavao arhitekturu.

Sudbine porodica Bugarski i Obrenović nastavile su da se prepliću i pošto su se Obrenovići vratili na vlast 1858. godine.

Posle iskustava u Mađarskoj i Austriji, gde je, kako sam piše, gradio radničke kuće za fabriku Verthajm u Beču i hotel Bauer u banji Išel na istoku Austrije, Bugarski se vratio u Srbiju 1867. godine.

Bio je zaposlen u Ministarstvu građevina kao inženjer i inspektor, gde je dočekao penziju 1890. godine, a umro je godinu dana kasnije.

Pored Narodnog pozorišta, kralj Milan Obrenović poverio mu je i ukrašavanje Saborne crkve u Beogradu 1869. u znak sećanja na kneza Mihaila Obrenovića, a iste godine izabran je za člana Srpskog učenog društva, čiji će sekretar postati 1884.

Stari dvor, današnju Skupštinu Grada Beograda i jedno od dva najvažnija dela u Beogradu, gradio je između 1881. i 1884. godine, kao rezidenciju dinastije Obrenović, zajedno sa arhitektom Jovanom Ilkićem, što mu je donelo epitet „dvorskog arhitekte".

„Svako ko je tada bio deo SANU, bio je 'državni' arhitekta, morao je da sluša mnogo glasova, što je uticalo na izgled monumentalnih zdanja koja je gradio, koje nije mogao da radi sam, što važi i za Narodno pozorište i Stari dvor", objašnjava istoričarka umetnosti.

Bugarski je radove započeo 12. januara 1881, a završeni su pod Ilkićevim nadzorom tri godine kasnije, navodi austrijski arheolog i etnograf Feliks Kanic.

Prvobitno zdanje Skupštine grada imalo je dve velike kupole sa pozlaćenim krunama na vrhu, lučni izgled, mali trg po uzoru na italijansku arhitekturu tog doba, kao i veliko stepenište sa baldahinom na ulazu u objekat koje je stiglo iz Beča, ali danas više ne postoji.

„Bugarski je zamislio sve to kao celinu sa Terazijskim trgom, iako je kasnije brojnim dograđivanjem izgled celog ovog dela Beograda znatno promenjen, a Stari dvor je više puta rušen u ratovima i dograđivan.

„Današnji izgled samo delimično podseća na ono što je Bugarski zamislio, iako je u osnovi zadržan prvobitni raspored", objašnjava Pokrajac.

Ko je bio Aleksandar Bugarski?

• Rođen je 1835. u Esperjesu u tadašnjoj Mađarskoj (današnjem Preševu u Slovačkoj);
• U Budimu se školovao u Politehničkoj školi, odakle kratko odlazi da radi u Austriju, a krajem 1860-ih se vraća u Srbiju;
• Bio je redovni član Odbora umetničkog Srpskog učenog društva, preteče Srpske akademije nauka i umetnosti (SANU), a od 1886. do 1888. obavljao je i funkciju sekretara odbora;
• Radio je u Ministarstvu građevina Kneževine i Kraljevine Srbije kao inženjer i inspektor;
• Projektovao je 126 javnih i privatnih objekata u Beogradu, među kojima su najpoznatije Narodno pozorište, Stari dvor (danas Skupština grada) i Vukova zadužbina;
• Odlikovan je ordenom Svetog Save 1889. godine za zasluge u domenu prosvete, književnosti i lepih veština;
• Bio je oženjen suprugom Marijom, sa kojom je imao i decu.

Tvorac savremene Knez Mihailove

Kao „sveprisutnom i traženom" arhitekti i inženjeru, Bugarskom je poverena i izgradnja deset stambenih i poslovnih zgrada, od kojih je danas sačuvana samo jedna, pod brojem 45 u Knez Mihailovoj ulici, kaže Slobodan Bogunović.

Među njima su kuće tada uglednih beogradskih trgovaca i preduzetnika, poput Jovana Panđele (danas Galerija SANU), Koste Mesarovića, Marka Lazarevića, braće Spasića i Rašića, navodi Bugarski u Autografu za SANU.

„Premda su i ratna razaranja učinila svoje, to blago nismo bili u stanju da sačuvamo", naglašava Bogunović.

Njegovo delo je i današnji Dom Vukove zadužbine čija je izgradnja počela 1870. na zahtev sudije Dimitrija Golubovića.

Ovde je bilo sedište i Ruskog carskog konzulata, Zavoda za ratnu siročad, a od 1879. godine i Ministarstva prosvete Kneževine Srbije.

„Tvorac je i prve skice za park na Kalemegdanu i ima podataka da se interesovao za hortikulturu, bio je zadužen za dekoraciju beogradske varoši", kaže Pokrajac.

Bugarski je projektovao i crkve u Negotinu, Ritopeku i Loznici, Negotinsku gimnaziju i Okružno načelstvo u Smederevu, zgradu u kojoj je danas smešten smederevski Osnovni sud.

• Moderni čardaci - kakva je budućnost solitera
• Svakodnevnik: Kako su novobeogradski soliteri i tramvaji otišli na more
• Kako su arhitekte iz Jugoslavije gradile Afriku

'Velikan bez lica i groba'

O privatnom životu Aleksandra Bugarskog danas znamo vrlo malo.

„Neverovatno je da nemamo nijednu fotografiju, čak ni u arhivu SANU, a svake godine pišem tim povodom i Politehničkoj školi u Budimpešti, ali ni od njih nisam dobila fotografiju.

„Ne znamo mnogo ni o njegovom životu, nema podataka o njegovim potomcima, poznato je jedino da mu se supruga zvala Marija, što se videlo u čitulji objavljenoj u Srpskim novinama posle njegove smrti", kaže Pokrajac.

Nije poznat tačan datum njegovog rođenja 1835. godine, ni gde mu se danas nalazi grob.

„Njegovo grobno mesto na Novom groblju u Beogradu je prekopano 1920. godine", dodaje Pokrajac.

Istoričarka umetnosti veruje da je jedan od razloga i odanost dinastiji Obrenovića, koja je ugašena 1903. Majskim prevratom, kada se na vlast u Srbiji vraćaju Karađorđevići, gde će i ostati do Drugog svetskog rata.

„Karađorđevići su došli sa sopstvenim idejama, želeli su da grade nešto svoje, veće i bolje. Moguće je da je tako i uništen deo dokumentacije o njemu", kaže Marija Pokrajac.

Poznate arhive ne čuvaju čak ni opis njegovog izgleda i karaktera, pa za njim ostaje samo „belina", tvrdi Bogunović.

„On je velikan bez lica i groba, čija su sačuvana dela danas malobrojna", zaključuje.

BBC na srpskom je od sada i na Jutjubu, pratite nas OVDE.

Pratite nas na Fejsbuku, Tviteru, Instagramu, Jutjubu i Vajberu. Ako imate predlog teme za nas, javite se na bbcnasrpskom@bbc.co.uk