Zdanja postala simboli

Današnje ime grada datira iz 1748. godine kada je od habzburške vladarke Marije Terezije dobio titulu slobodnog grada.

Na svojim plećima pretrpeo je brojne ustanke, bune i ratove. Mnogi su se borili da ga pripoje svom carstvu. Vekovima unazad njegovim putevima prošli su Kelti, Rimljani, Huni, Avari, Turci i brojni drugi za vreme Velike seobe naroda.

Tragične stranice njegove istorije beleže 1849. godinu, kada ga je mađarska vojska bombardovala sa Petrovaradina, srušila 2/3 grada i desetkovala više od polovine tadašnjeg stanovništva. Ipak, uspeo je da se izdigne, zaleči rane i dva veka nakon toga ponese dve evropske prestižne titule - Omladinska prestonica Evrope za 2019. i Evropska prestonica kulture za 2021. godinu.

CENTAR

Najstariji deo grada, tzv. staro gradsko jezgro danas je središte kulturnog, društvenog i političkog života. Čine ga Zmaj Jovina ulica kao glavna pešačka zona sa nizovima restorana i kafića, Dunavska ulica na koju se nastavlja jedno od omiljenih oaza Novosađana - Dunavski park, Ulica Zlatne grede u kojoj se nalazi najstarija novosadska gimnazija, Ulice Nikole Pašića, Miletićeva, Laze Telečkog i centralni gradski trg - Trg slobode.

U središtu trga nalazi se spomenik Svetozaru Miletiću - velikom tribunu, jednom od najznačajnijih srpskih političara 19. veka i u dva mandata gradonačelnik Novog Sada. Spomenik od bronze, postavljen na postamentu, nekoliko tona težak - delo je vajara Ivana Meštrovića.

Najveću pažnju i poglede figura Svetozara Miletića privlači zbog svoje visine, masivnosti, ali i položaja sa ispruženom nogom i desnom rukom u vazduhu. Istoričarka umetnosti, dugogodišnja direktorka gradskog Zavoda za zaštitu spomenika kulture i hroničarka Novog Sada Donka Stančić kaže da postoji više značenja položaja figure Miletića.

- Razne su teorije, ali nigde nije zabeleženo šta je zaista mislio autor spomenika kada ga je uradio. Ipak, dve teorije prevladavaju. Jedna, da preti severu odakle su Mađari bombardovali Novi Sad, ali se mnogo više govori zapravo o njegovoj političkoj ulozi predstavljenoj ovim spomenikom jer je Miletić vodio srpski narod i govorio o potrebi srpske slobode tog vremena.

Oko Trga slobode izgrađene su velelepne palate koje predstavljaju značajno arhitektonsko, istorijsko i kulturno jezgro grada. Među njima administrativno najznačajnija je Gradska kuća odnosno Magistrat, koja svojom arhitekturom podseća na gradsku kuću u Gracu.

Dok se nije izgradila, postojali su brojni problemi i polemike u vezi sa njenom lokacijom. Prvobitno je bila smeštena u iznajmljenoj kući mesara Petra Ferencija, na mestu gde se danas nalazi, dok je gradonačelnik Miletić želeo da ona bude na mestu današnje Matice srpske.

Kada su se ovi problem rešili gradnja je počela 1893. po projektu arhitekte Đerđa Molnara. Gradska kući je nekada, priča Donka Stančić, pored osnovne namena imala i funkciju obaveštavanja o požarima.

- Tu je krajem XIX i početkom XX veka bila smeštena novosadska služba požara, a zvonik sa balkonom i ogradicom je bio u funkciji izvidnice. Naime, sa te visine dežurni su mogli da vide vide ako je negde u gradu izbio požar, a onda su putem zvona alarmirali vatrogasce.

Nasuprot Gradskoj kući, na uglu Zmaj Jovine ulice i Ulice Modene nalazi se Tanurdžićeva palata izgrađena kao stambeni i poslovni prostor za novosadskog trgovca Nikolu Tanurdžića. Tako se na jednom mestu u okviru palate našla prodavnica, stanovi, hotel i bioskop.

Pre gradnje koja je počela 1934. Tanurdžić je raspisao konkurs za projekat na koji se prijavilo oko 400 arhitekata. Izabran je projektant Đorđe Tabaković koji je sa trgovcem Tanurdžićem putovao po Evropi kako bi pronašao najbolje rešenje za izgradnju palate.

Kada se gradila, postoje priče da je bila najveća palata na Balkanu. Upravo zbog te veličine mnogi su je kritikovali, govoreći da se svojom predimenzioniranošću nije uklopila u ambijent gradskog centra.

Profesor na Departmanu za arhitekturu novosadskog Fakulteta tehničkih nauka Darko Reba i Donka Stančić ističu da je Tanurdžićeva palata svojom veličinom ukazala na nove, dolazeće graditeljske tendencije u Novi Sad.

- Ona se svojom razmerom nikako nije uklopila u tadašnji ambijent Jovine ulice i gradskog trga. Ali, to su bile tridesete godine dvadesetog veka, kada se pokazuje nov odnos prema arhitekturi. Ona takva, potpuno bezornamentalna predstavlja svedočanstvo jednog vremena i svojom pozicijom i arhitekturom čini značajan element današnjeg identiteta Novog Sada.

- Mnogi kažu da takva jedna zgrada u centru Novog Sada nije smela da se gradi jer je predimenzionirana i poremetila je stilsku gradnju sredine XIX veka, koja je usledila u obnovi nakon bombardovanja. Ali, ona je samo bila nastavak savremene moderne gradnje koja je usledila u periodu između dva velika rata i tada je zapravo, sa gradnjom Tanurdžićeve palate, moderna i definitivno prodrla u staro jezgro Novog Sada.

BANOVINA

Ako Gradska kuća i Tanuržićeva palata dominiraju gradskim centrom, onda bi se za zgradu novosadske Banovine moglo reći da je najveća i najlepša građevina u širem centru grada. Sadašnja zgrada se sastoji iz dva dela, u jednom je Pokrajinska vlada, a u drugom Skupština u kojoj je nekada bio stan dunavskog bana.

Banske uprave, nekada su se takmičile u tome ko će imati lepšu, veću i luksuziju zgradu svog rukovodstva. I tako je Dunavska banovina uložila sve napore da dostigne maksimum u velelepnosti svoje Banovine.

Međutim, bilo je puno poteškoća u samoj gradnji jer je mesto na kom je građena bilo plavljeno, te su graditelji uložili mnogo truda u postizanju stabilnosti samog temelja. Po obliku i boji danas podseća na belu lađu usidrenu na Bulevaru Mihajla Pupina.

Projektant Banovine bio je Dragiša Brašovan koji je prvobitno planirao da je izgradi od opeke, ali kako su se finansijske prilike vremenom poboljšale, kaže profesor Reba, odlučio se za mermer sa Brača.

- Crvena opeka je bilo prvo rešenje, ali je Dunavska banovina u međuvremenu, tokom gradnje, dobila neka velika sredstva koja je odlučila da preusmeri i uloži u radove. I tako je dopremljen najplemenitiji mogući materijal, brački mermer, pa je promenjena celokupna fasada. Mnoge arhitekte iz celog sveta ostanu zatečeni razmerom, lepotom i arhitekturom Banovine. Mislim da svi iz Novog Sada i Vojvodine mogu da zaista budu ponosni na jedan ovakav grandiozni objekat, odnosno veliki beli brod koji se zaustavio u vojvođanskim poljima.

TVRĐAVA

Petrovaradinska tvrđava - po mišljenju mnogih najatraktivnije turističko mesto Novog Sada, mesto visoke kulture i umetnosti oličene u brojnim ateljeima, mesto otmenih restorana sa kojih se pruža pogled na Dunav i ceo grad, mesto na kom se održava jedan od najvećih muzičkih evropskih festivala Exit - mesto je koje u svojim zidinama čuva istoriju grada vekovima unazad.

Izdignuta iznad Dunava, na Petrovaradinskoj steni, sa 112 hektara druga je po veličini tvrđava u Evropi. Od nekadašnjih pet delova, danas su sačuvana tri - donji grad odnosno Gradić, gornja tvrđava, najpopularnija među posetiocima i Hornverk sa podzemnim vojnim galerijama.

A u prošlosti? U prošlosti su njenim zidinama odjekivali topovi, koračali vojnici i konjica, prolazili narodi sa različitih strana Evrope - tada je tvrdjava imala ulogu vojnog utvrđenja koje je vojsku štitilo od neprijatelja. Vekovima unazad prelazila je iz ruke u ruku brojnim osvajačima, te je današnja tvrđava samo jedna u nizu utvrđenja na Petrovaradinskoj steni.

Prve zidine, tvrdjavu Kusum, izgradili su Rimljani kako bi se branili od upada Varvara sa druge obale Dunava. Bili su to prvi vekovi nove ere.

Nakon ovog perioda, za vreme Ugarske kraljevine u 13. veku po odobrenju ugarskog kralja Bele četvrtog, francuski monasi grade crkvu koju ogradjuju zidinama u cilju zaštite od Mongola. Ovo utvrdjenje poznato je kao srednjovekovna tvrdjava i prethodilo je današnjoj.

U 16. veku tvrdjavu osvaja Sulejman Veličanstveni pred čijim naletom su poginuli svi vojnici branitelji. Od Turaka "Gibraltar na Dunavu" preuzela je Austrija koja je 1692. godine počela izgradnju moderne tvrđave koju danas poznajemo. Gradnja je trajala skoro jedan vek.

Podzemne vojne galerije su komplikovan sistem hodnika na četiri nivoa izgrađen krajem 18. veka. U dužini od 16 kilometara, vojnici su se kretali podzemnim galerijama i postavljali dinamit za slučaj nailaska neprijatelja kako bi odbranili tvrdjavu. Deo vojnih galerija dostupan je posetiocima, kaže vodič Turističke organizacije Novog Sada Miloš Dunjić.

- Posetioci mogu videti planove tvrđave, puškarnice, tunele koji su prolazili iz jednog nivoa u drugi, delove gde su bili topovi i kako je sve to bilo osmišljeno i prilagođeno artiljeriji. Mogu videti ventilacione sisteme podzemlja i kako je odlično osmišljen i uređen ceo taj sistem u kojima je prisutno stalno strujanje vazduha. Mogu zaista videti mnogo toga zanimljivog tokom samo jednog organizovanog obilaska.

Najpoznatija legenda koja kruži o tvrdjavi vezuje se upravo za podzemne hodnike u kojima, po njoj, u petrovaradinskim rovovima živi ala. Prema legendi, jedan crnogorski vojnik ubijen je na tvrdjavi nakon čega je porodici ubijenog javljeno da ga je ubila ala, kako ubica ne bi nastradao od krve osvete.

Svako ko dođe u Novi Sad i poseti tvrdjavu, neizostavno se pogledom uprtim na gore, nađe ispred velikog tzv. pijanog sata. Pijani, jer je jedan od retkih čija mala kazaljka pokazuje minute, a velika sate.

To je učinjeno kako bi lađari na plovilima mogli sa velike daljine da vide koliko je sati. Građanima Novog Sada sat je poklonila Marija Terezija početkom 18. veka. Mehanizam rada sata isti je kao i tada, a ručno ga, već godinama navija stariji Novosađanin Lajoš Lukači koji je za taj volonterski posao od grada dobio prestižnu Februarku nagradu. Sat je nekada, priča Miloš, imao i druge namene osim pokazivanja vremena.

- Pored sata je nekada bio i jedan mehanizam koji se koristio u navigaciji, ali ga odavno nema. Naime, lađari su prateći signalizaciju mogli da znaju da li je moguće proći dalje Dunavom, odnosno da li je reka prohodna. Samim tim je Tvrđava imala i veliku ulogu u kontroli plovidbe ovom velikom rekom.

Petrovaradinska tvrđava je nakon izgradnje izgubila svoj prvobitan strateški značaj. Stoga je jedno vreme služila kao zatvor.

Kroz njega su na tvrđavi prošla i neka slavna imena naše istorije. Među njima su Karađorđe i Josip Broz Tito. Vođa Prvog srpskog ustanka pod zidine tvrđave zatočen je nakon njegove propasti, dok je doživotni predsednik Socijalisticke Federativne Republike Jugoslavije na tvrđavi bio kao zatvorenik između dva rata, a posle je kao državnik na petrovaradinsku lepoticu dovodio lidere Pokreta nesvrstanih.

Projekat "Miris grada" sufinansirao je Grad Novi Sad, a stavovi u podržanom medijskom projektu nužno ne izražavaju stavove organa koji je dodelio novac.