Novosadski neboderi

Gledajući američke filmove navikli smo se na ogromne zgradurine koje paraju nebo i potpuno se navikli na ovakve građevinske izraze, kao da nas prate od pamtiveka.

A nije tako: oblakoder (The Skyscraper) je izmišljotina novijeg vremena; prvim se smatra palata osiguravajućeg društva "Home insuance" u Čikagu, podignuta 1885. godine na deset spratova, visoka 42 metra. Kasnije dograđivana, srušena je 1931. i na njenom mestu sagrađeno je veće zdanje. Prethodno je Elizej Otis pronašao spravu za zaustavljanje kabine lifta u slučaju da pukne kabl, dok je inženjer Verner fon Simens pronalaskom električnog lifta potisnuo nepraktične na parni i hidro pogon, omogućivši brzo i sigurno kretanje po vertikali.

Piše: Živan Lazić

“Albanija” je početak

Prošlo je dosta vremena dok američka novost nije našla primenu i kod nas. Palata "Albanija", izgrađena 1930. godine na Terazijama je prvi oblakoder na prostorima nekadašnje Jugoslavije. Do početka Drugog svetskog rata izgrađeno ih je svega nekoliko, uglavnom u Beogradu.

U Novom Sadu stvari su se razvijale mnogo sporije, mada je varošica koja je po popisu iz 1911. brojala blizu 33.000 stanovnika, za četvrt veka više nego dvostruko narasla. Istoričar arhitekture Vladimir Mitrović piše da je prilikom raspisivanja međunarodnog konkursa za urbanistički razvoj grada 1937. godine, arhitekta i olimpijski sportista Momčilo Tapavica zagovarao zidanja visokih zgrada. Ponuđeno rešenje Jurija Najdharta, uglednog korbizejevca iz Zagreba, takođe je računalo na megazgrade.

Ipak, do kraja prve Jugoslavije podignute zgrade nisu premšivale pet etaža, u skladu sa Statutom grada i odlukama Građevinske direkcije.

Kult visine i veličine

Urbanisti su se posle Drugog svetskog rata našli na mukama kako da usmere dalji razvoj grada. Revolucionarnom zanosu najviše je odgovarao nacrt Juraja Najdharta, pa su se odlučili za ublaženu koncepciju avenija i ogromnih zgrada.

U tom duhu je probijen nastavak Bulevara, danas naslovljen imenom Mihajla Pupina, pa je srušeno vredno gradsko jezgro, uključujući i Jermesku crkvu. Udar je i danas bolan rez na srcu grada.

Na kraju Bulevara je, po projektu Dragiše Brašovana, podignuta pošta, na dvanaest spratova, dok su antene telekomunikacionih uređaja simbolizovale veru novih vlasti u svemoć tehnologije i predstavljale modernu verziju krstova kojima su se završavali tornjevi crkava. Otvorena pet godina nakon projektovanja, 1963. godine, pošta je prvi novosadski oblakoder.

Visina je neuopredivo veća od ostale dve dimenzije zdanja, što je i danas kriterijum definisanja oblakodera u našim uslovima, s tim da je zdanje na najmanje deset etaža. Obložena je mermernom oplatom, dok je unutrašnjost prijemne sale arhitekta Đorđe Tabaković izveo u crnom mermeru. Autor nije voleo ovo svoje delo i nije došao na svečano otvaranje, ljutit i zbog toga što je zgrada za tri sprata viša nego što je on zamislio.

Nepažnja spram baštine

Godinu dana kasnije Ana Jankov projektuje soliter na uglu ulica Maksima Gorkog i Živojina Mišića, da bi Zora Mitrović Pajkić projektovala dva četrnaestospratna nebodera pored stadiona Vojvodine, na mestu nekadašnjeg tršnjaka. Dugo vremena su simbolizovali masovnu socijalističku gradnju.

Potom su usledile zgrade Radničkog univerziteta, pa soliteri na Limanu 1 i Limanu 2, od kojih je najreprezentativnija kula "Agrovojvodine", sedište moćne kompanije za spoljnu trgovinu u socijalistička vremena. Danas se poslovni prostor u palati na izvanrednoj lokaciji jedva izdaje ili, čak, tavori prazan.

U isto vreme niču oblakoderi po vojvođanskim varošima, često u smešnom i prevelikom raskoraku spram izrazito niske spratnosti okoline. U pojedinim gradovima, Zrenjaninu, Pančevu i Vršcu, lokalne vlasti bile su neuviđavne za očuvanje tradicionalne graditeljske baštine, pa su kule građene u sred starih kvartova, unoseći nesklad u ambijentalno potpuno definisan reon.

Novi građevinski materijali

Novi oblakoderi su često korišćeni za promovisanje novih građevinskih materijala, aluminijuma i stakla, što se vidi na Opštinskoj zgradi u Subotici, zamisli arhitekte Šandora Kelemena. Tokom osme decenije prošlog veka podižu se neboderi zasnovani na tehnologiji armirano-betonskih kontrukcija koje Mitrović vidi kao izraz "brutalne lepote".

Tipični primeri su zdanja pokraj Žeželjovog mosta i blizu Železničke stanice. Saglasno osnovnoj ideji da gradnja podstiče proizvodnju domaće industrije građevinskih materijala, za oplatu se koriste domaći proizvodi.

Vlasti su volele visoke i velike zgrade. Time su, u uslovima skromnih materijalnih mogućnosti, prilično uspešno udovoljavale potrebama za sve ubrzanije rastuće gradove. U novinama iz tog vremena često se mogu čitati tekstovi "kako na 300 metara kvadratne površine podići 112 stanova". Stoga su često za ove zgrade izdvajali atraktivna mesta na uličnim raskrsnicama ili, pak, na trgovima, ponekad i na lokaciji tokom rata srušenih zgrada.

Kasnije na Limanu 3 i Limanu 4 se podižu sve viši oblakoderi, da bi rekord sa 22 sprata postigao arhitkta Milorad Milidragović. U međuvremenu nikli su i, ipak niži, veoma zanimljivi oblakoderi, kao što je apart hotel za samce, unutar Univerzitetskog kampusa i poslovna zgrada "Novkabela".

Manje zelenila

Neboderi jesu u jednom periodu rešavali pitanje ekstremne potražnje za stanovima, ali su brzo uočeni i veliki problemi. Veoma je teško u okolini naći dovoljan broj parking mesta za potrebe brojnih stanara, iznaći prostor za zelene površine, dok je funkcionisanje svih infrastrukturnih sistema znatno otežano i skuplje.

Zapravo, za potrebe svakog solitera gotovo da je neophodno izgraditi manju podstanicu, što usložnjava rad celog gradskog sistema. Stoga je sredinom devete decenije prošlog veka doneta odluka da se u Novom Sadu ne dižu zgrade iznad šest etaža, što se dugo vremena uglavnom i poštovalo.

U prilog odluke govorile su i projekcije sve sporijeg demografskog rasta grada i ubrzanijeg starenja stanovništva. Nešto snažnijih i, na žalost, uspešnijih pritisaka investitora bilo je tokom poslednje decenije.

Ipak, ne vidi se razlog da Novi Sad menja osnovnu urbanističku politiku po ovom pitanju, tim pre što po projekcijama teško može da se očekuje rast grada, a već godinama je na tržištu više od 3.500 stanova koji ne uspevaju da nađu nove vlasnike.