CIA u Novom Sadu (I deo): Novosadski aerodrom i danas važan za nacionalnu odbranu SAD

U prvom od tri članka u okviru serijala koje portal 021 objavljuje tokom naredna tri dana, prikazaćemo podatke koje je CIA prikupljala u Novom Sadu i koji se odnose na vojsku.

Informacije o vojnim kapacitetima Armije čine najveći deo dokumenata koji se sada nalaze u javnoj bazi podataka, a sa kojih su na osnovu Zakona o dostupnosti informacija u Sjedinjenim Američkim Državama skinute oznake tajnosti, uglavnom 50 godina posle njihovog sastavljanja.

Piše: Žarko Bogosavljević

U objavljenim dokumentima se ne može viditi baš sve, prvenstveno ko je izvor informacija (ako se izuzmu novinski članci iz tadašnjeg vremena), ali se po detaljnosti može zaključiti da je rad agenata ili saradnika CIA na terenu uspostavljen u prvim godinama nakon Drugog svetskog rata, kao i da su doušnici jedne od najvećih i najboljih obaveštajnih agencija na svetu posećivali vojvođansku prestonicu.

 
Mada su mnogi podaci objavljeni, neki su i danas pod oznakom državne tajne, pa tako u jednom izveštaju iz 1955. o aerodromu u Novom Sadu, skice aerodroma i popisa aviona jednostavno nema. Kako se navodi, izveštaj i dalje sadrži podatke koji su važni za nacionalnu odbranu SAD, mada aerodrom odavno ne postoji i to je sada kasarna Vojske Srbije kojoj je u dugoročnom planu da je napusti i prepusti lokalnim vlastima.

S druge strane, u izveštaju od 6. janura 1950. godine, može se videti skica aerodroma sa pratećim podacima o tome u koje svrhe se koriste objekti u okviru njega.

Aerodrom je od svih vojnih postrojenja u Novom Sadu najviše zanimao CIA, pa skoro da nema godine da ga ne spominju redovno u svojim izveštajima o vojnim kapacitetima u Jugoslaviji. U podacima koji se mogu videti, CIA se najviše bavila kapacitetima tadašnjeg vazduhoplovstva JNA, odnosno padobranskom i pilotskom školom, brojem aviona, veličinom piste, rasporedom baraka, brojem osoblja i drugim podacima koji su važni sa vojne tačke gledišta.

Aerodrom se prvi put pominje 26. avgusta 1947. godine (N.A. - vreme pre osnivanja CIA, o čemu će biti više reči u II delu) i piše da se na njemu nalazi padobranska škola sa oko 1.500 polaznika, da se zove "Lavovi vazduha", a da je komandant pukovnik Ziga Radakovic (N.A. - verovatno greška u prevodu, pretpostavka je da mu je pravo ime bilo Žika).

Pored podataka o ljudstvu Jugoslovenske armije (JA), navodi se da je pored instruktora iz SSSR stacionirano i 160 ruskih vojnika.

U izveštaju godinu dana kasnije, odnosno 1948. godine, kaže se da je glavni vojni aerodrom Jugoslavije u Novom Sadu, da se nedaleko od njega nalazi i aerodrom u Petrovaradinu sa 40 aviona, da su juna te godine stigli sovjetski instruktori da obučavaju pilote JA (N.A. - vreme se poklapa sa razlazom saradnje Jugoslavije i SSSR zbog rezolucije Infobiroa), te da u Novom Sadu postoji i vojna škola za artiljeriju i pešadiju sa 1.300 studenta.

Krajem četrdesetih i tokom prve polovine pedesetih godina prošlog veka, skoro svakodnevni su izveštaji o rasporedu vojske na području Jugoslavije, zasebno i Novog Sada i okoline. Doušnici CIA tako na primer navode da je s proleća 1949. primećeno da se na svakih dva kilometra puta Novi Sad - Beograd nalaze kontrolni punktovi sa oko 30 vojnika, pored kojih su bila skladišta municije i goriva.

Takođe, CIA je imala i informacije da je jedan od tri oklopna voza koja je posedovala Jugoslavija smešten u Novom Sadu, dok su druga dva bili u Beogradu i Zagrebu.

Nekoliko meseci kasnije, u aprilu 1951. postoji izveštaj, koji se nastavlja na izveštaj iz novembra 1950. godine o tome da je u Novom Sadu, poput Beograda i Zagreba, otvorena "specijalna vojna škola" za decu od sedam godina koja će tu biti obučavana do svoje 20 godine. U izveštaju se navodi i da su deca dobila uniforme sa regularnim vojnim oznakama.

Među dokumentima američke obaveštajne agencije se nalazi i skica vojnih objekata na Petrovaradinskoj tvrđavi, ali nije naveden datum. Kako se zna da je vojska početkom pedesetih godina napustila Tvrđavu i prepustila je Gradu Novom Sadu na upravljanje, može se pretpostaviti da je skica napravljena krajem četrdesetih.

Ova skica je zanimljiva jer je crtana i pisana na engleskom, dok su mnogi drugi crteži na srpskom, pa se može pretpostaviti da je ovu skicu radio američki agent koji je bio u obilasku Petrovaradina.

Kada spominjemo Petrovaradin, u izveštaju CIA od 9. oktobra 1950. godine o vazduhoplovstvu Jugoslovenske armije, navodi se podatak da je 16. jula te godine u sektoru Petrovaradina pao avion Jak-3 i da je tom prilikom poginuo pilot, a da je pripadao eskadrili stacioniranoj u Zemunu.

Za CIA su bile važne i informacije o mostovima i saobraćajnoj mreži na području grada, pa im je tako 10. maja 1951. godine stigao poseban izveštaj o mostovima u Novom Sadu. Na mapi koja je crtana rukom ucrtane su pogrešne informacije u odnosu na tadašnju situaciju, jer je Železnički most srušen još 1944. godine, a Most maršala Tita (današnji Varadinski most) naziva se po prethodniku "Most kraljevića Tomislava".

S druge strane, na mapi je ucrtana lokacija budućeg Žeželjevog mosta koji se u planovima Grada pojavio dve godine ranije, a biće sagrađen tek početkom šezdesetih. Zanimljivo za ovu mapu je da se deo prostora Petrovaradinske tvrđave i Trandžamenta opisuje kao "brdo puno pećina".

Ovom prostoru se daje posebna pažnja jer se navodi da se tu nalazi skladište municije i druge opreme i da tu može da se smesti oko 1.500 vojnika.

U narednom članku na portalu 021.rs saznaćete šta je CIA zanimalo u Novom Sadu, a da nisu vojni kapaciteti.

U bazi podataka koja je odnedavno dostupna na sajtu CIA, Novi Sad se spominje u stotinama dokumenata koji se odnose na funkcionisanje grada u sklopu nekadašnje Jugoslavije, a u mnogim izveštajima informacije su predstavljene u sklopu zasebnih dokumenata. Za sada su uglavnom dostupni podaci s kraja 40-tih i početka 50-tih godina prošlog veka, kao i pojedini tajni spisi CIA iz kasnijih decenija koji se nalaze u digitalnom obliku. Portal 021 u tri nastavka objavljuje deo dokumentacije koja pokazuju kakve informacije je u Novom Sadu i za koje svrhe prikupljala CIA. 

NAPOMENA: Tekstovi su rezultat višenedeljnog rada novinara, njegove pretrage baze podataka, prevođenja i istraživanja i nije dozvoljeno slobodno preuzimanje članaka bez prethodne dozvole uredništva redakcije 021.