Kako se živelo novosadski

Piše: Živan Lazić

A povod je bio sjajan, izložba Slobodan grad, povodom 270 godina od kada je Novi Sad stekao status slobodne kraljevske varoši. 

Autorika dr Agneš Ozer je skoncetrisala iskustvo gotovo četiri decenije kustoskog bavljenja gradom podno Petrovardinske tvrđave i ponudila postavku za pamćenje, sa preko 270 izloženih predmeta, dokumenata i fotografija, među njima velik broj prvi put izloženih. Kruna postavke je bogato ilustrovan katalog.

U ranijim prilikama prateće tribine, praksa u radu poznate muzejske savetnice, bile su mnogo posećenije, ovoga puta kao da je kraći pljusak sat pred početak omeo Novosađane. Ipak, manje nedaće ne bi smele biti prepreka da zaljubljenici u Novi Sad veče posvete svom gradu.

Uvid u različite arhive

Intezivno proučavajući građu i literaturu na nemačkom, srpskom i mađarskom jeziku, Ozerova nam uvek ponudi ne samo nešto novo, već i jedinstven pristup zasnovan na sagledavanju događaja i ljudi iz različitih uglova. Tako je bilo i ovoga puta.

Već na startu autorika nastanak Novog Sada tokom 18. veka ne tumači samo kao razvoj naselja snabdevača ogromne vojne tvrđave-kasarne neposredno preko Dunava, već i, sledeći patrijarha društvene istoriografije Fernana Brodela, kao potrebu nastajućeg kapitalizma da osvaja udaljenije predele i teško savladive prirodne prepreke poput reka, planina, jezera.

Ojačati poreznu snagu grada

Uobičajeno pojašnjenje da su Novosađani status slobodne varoši otkupili i time pomogli carici Mariji Tereziji da finansijski izdrži ratove, Ozerova dopunjuje ukazivanjem da se Racka varoš sedam godina ranije teško oslobodila militarne vlasti, pa je bilo prirodno da učini i sledeći korak u sticanju što veće slobode.

Ipak, teško da bi iz Beča stiglo odobrenje bez procene kako će bolji status omogućiti da tadašnja kamaralna varoš "ne samo poveća broj stanovnika, već i ojača poreznu snagu, podići promet i trgovinu". Kraljevski izaslanici su smatrali da "će naselje postati značajno, jer takvog mesta, sa obližnjom Petrovaradinskom tvrđavom, na tom delu Dunava pa do daljneg Segedina i Pešte nema".

Posebno profitnim pokazaće se dominacija trgovaca i zanatlija, dve profesije na kojima je počivala prva faza razvoja novog društvenog uređenja.

Opreznost pri zaduživaju

Elibertaciona povelja ima dvadeset članova, Ozerova analizira pojedine bitnije, baš kao što nam detaljnije pojašnjava i nekoliko od dvadeset i sedam poglavlja prvog gradskog statuta, donetog 23. marta 1748. godine, kada su, na dan Svetog Đorđa, prvi put izabrani Gradski sudija i dvanaest članova Magistrata, podjednako rimokatoličke i pravoslavne veroispovesti.

Oba akta sadrže niz obaveza u pogledu strogog i redovnog finansijskog poslovanja kako grad i pojedini ugledniji žitelji ne bi dospeli u nevolje i eventualnu nemogućnost da otplate kredite uzete radi prikupljanja 80.000 rajnskih forinti koliko je plaćen novi status. Ozerova ceni da je sticanje novog statusa bila jasna, pokazala se i tačna, kalkulacija, a u katalogu ističe i poglavlje 27. Statuta u kome je stajala obaveza da se pazi na lepotu grada, čistoću vazduha, iznošenje otpada i urednost ulica.

Moglo bi se reći već u startu ekološki propis.

Urbanistički zaostatak

Novi Sad je već do kraja 18. veka postao grad imućnih građana, što se na izložbi može videti i kroz opis ređe citiranog putopisca Andraša Vajia.

Mada se žitelji grada prilično bogate, čitaju, školuju, preplaćuju na knjige i novine, grad se urbanistički sporo razvija, zapravo stagnira. Pri samom kraju veka, od 1.197 domova samo su 392 od cigle i čerpića.

Katalog nadopunjuje postavku, ukazujući na pojedine značajnije momente iz lokalne istorije.  Može se više saznati o tragičnom bombardovanju grada 1849. godine, naglašava se značaj 1852. kada počinje velika obnova Novog Sada zasnovana na povoljnom kreditu centralne banke iz Beča.

Za kratko vreme, grad će toliko ojačati da će po ekonomskoj snazi biti svrstan u drugu grupu ugarskih varoši. U prvoj skupini našla se jedino Budimpešta.

Razdvajanje sudske i izvršne vlast

Ozerova prati i razvoj statusa slobodnih gradova, pa ukazuje da se 1850. funkcija sudija u celoj državi izdvaja iz uprave i osamostaljuje.

Bio je to velik korak ka odvajanju sudske od izvršne vlasti, dok je 1886. petnaestak sezona nakon austrijsko-ugarske Nagodbe, gradovima dodeljena municipalna zakonodavna nadležnost.

Ilustrovana je i pojava mađarizacije kao dominantnog segmenta ugarske politike.

Izgradnja javnih zgrada

Godinama istraživač privrede grada, autorka nas podseća na značajan doprinos agrarnih reformi ministra Ignjata Daranjija kojim Novi Sad postaje značajan izvoznik ranog povrća i voća, šaljući povremeno svoje proizvode čak do Berlina.

Za ekonomski razvoj Noog Sada značajni su izgradnja prve industrijske klanice (1885) i fabrike alkohola 1888. godine.

Do Velikog rata, grad je i urbanistički oblikovan potpuno prema evropskim uzorima, a izgrađeno je mnoštvo zgrada javne namene: Rimokatolička župa, Vladičanski dvor, Sinagoga, nova bolnica, Jodna banja, školska zgrada (današnja elektrotehnička škola), u rad su pušteni električna centrala i električni tramvaj, podižu se Dunavski i Futoški park.

Zaostajanje obrazovanja

Međuratni razvoj Novog Sada autorka pomatra kao ubrzan, naročito u pogledu povećanja broja stanovnika, pa je grad od oko 34.000 stanovnika za dve decenije dostigao blizu 69.000. Ne čudi onda što je i tada čest bio nedostatak stanova.

Kičmu ekonomske snage grada davalo je čak 55 većih fabrika, a Novi Sad je bio najmanje zadužen u celoj Kraljevini Jugoslaviji.

Godine 1936. samo 284 dinara po glavi stanovnika, dok su pojedni gradovi bili i deset puta zaduženiji. Sa druge strane, primetan je zaostatak u razvoju obrazovanja i kulturnog života grada.

Izmeštanje pruge, rušenje Jermenske crkve

Iz perioda posle Drugog svetskog rata izdvaja se kraća analiza prvog urbanističkog plana iz 1950. godine, koji je gradu doneo i mnogo dobrog, poput izmešatanja pruge i fabričke zone na severnu periferiju, ali i mnogo destrukutivnog, uključujući i rušenje Jermenske crkve i više istorijski značajnih zdanja.

Veoma su sadržajni i izložba i katalog. Tim je veće iznenađenje da Novosađani, ponajviše oni koji se kunu u bezmernu ljubav prema svom gradu, ne dođoše na prateću tribinu.