Mali Liman - elitni novosadski kvart izrastao na baruštini

Piše: Živan Lazić

Dunav je igrao vodeću ulogu u nastanku i razvoju Novog Sada, ipak, grad je tek minimalno na samoj obali.

Pa i taj izlazak na reku se dogodio relativno kasno i označava urbanistički preobražaj austrougarske varoši u moderan panonski grad.

Brukšanac i dolja udaljili grad od Dunava

Razlog udaljenosti je istorijski i počiva na geomorfološkoj strukturi ravničarskog terena sa bačke strane Dunava naspram Petrovaradinske tvrđave.

Dok su najstariji delovi Novog Sada na koti 80 metara, reon od vajkada označavan kao Mali Liman je i danas, posle silnih nasipanja, većinom na koti od 77 metara, dok su ukrštaj Radničke i Stevana Musića i tereni pored Stadiona "Karađorđe" i tri metra niži.

Snižavanje kote placa južno od centralne Zmaj Jovine ulice je lako uočljivo; već sama Tanurdžićeva palata je na uglu sa ulicom Ilije Ognjenovića na dva metra nižem terenu, što i omogućava da u ovom delu zgrade postoji, sa ulice nevidljivi, međusprat.

Drugi razlog udaljenosti od reke je Brukšanac, nekadašnji segment tvrđave sa leve dunavske obale, prva odbrambena linija impozantnog fortifikacijskog zdanja. Niz kasarni, skladišta i zidina prostirao se od obale do današnjih ulica Sonje Marinković i Ive Lole Ribara, ali je zidanje kuća, pogotovo većih zgrada, bilo zabranjeno na dodatnih pet stotina metara rastojanja.

Dugo je bio važan za odbranu i racke varoši, ali je, nakon definitivnog povlačenja Osmanlijske carevine u južne krajeve, postao prepreka širenju grada. Tim pre što prava vojske, u objektu smeštene od prvih do poslednjih dana postojanja, nisu bila mala.

Dolazak Silarda Zjelinskog

Tako su još početkom dvadesetog veka oficiri bezmalo deceniju odlagali podizanje sudske zgrade u Dunavskoj ulici (danas Muzej Vojvodine). Kao razlog navođen je blizina magacina sa barutom unutar Brukšanca.

Ipak, sudska palata, koja je u delu prema ulici Miloša Bajića bila i zatvor, je sagrađena. Grad je tražio načina da se oslobodi ograničenja nametanih veličinom i militarnom funkcijom Brukšanca.

Čini se da je pravi potez bio dolazak u Novi Sad, proleća 1910. godine, čuvenog profesora na Tehničkom fakultetu u Budimpešti Silarda Zjelinskog. Oku arhitekte nisu promakle ni prednosti, ni mane omanje varoši.

Na mestu tadašnjeg pontonskog mesta zamislio je i nacrtao stalan drumski most, od koga je široka ulica vodila ka centru grada. Sa obe strane ulice bile su predviđene do četiri sprata visoke zgrade, kakvih do tada u gradu nije bilo.

Urbanistički zaokret

Bilo je jasno da plan Zjelinskog podrazumeva drugačiju, gotovo nikakvu, ulogu Brukšanca, ali i kultivisanje zavodnjenog i svake godine plavljenog terena Mali Liman.

Veliki rat je odložio planirano pomeranje. Ipak, tokom treće i četvrte decenije grad se razvijao po zamisli cenjenog projektanta.

Istoričarka Desanka Stupar ističe kako viđenje Zjelinskog unosi korenite promene u urbanistički razvoj grada. Po prvi put se odustaje od primeravanja razmaha Novog Sada višim delovima i prelazi se na prilagođavanje do tada zaobilaženih nižih površina budućoj gradnji.

Približavanje reci

Ključan objekat bio je stalan drumski most na mestu gde je vekovima bio pontonski, zapravo na najužem delu Dunava, pri čemu je sa obe strane reke obala stabilna.

Zjelinski je već krajem 1922. godine, po ugledu na poznati Lančani u Budimpešti, projektovao most, dve sezone kasnije radovi su počeli. Hroničar Nenad Mijuk zapaža da zahvaljujući nemačkim ratnim reparacijama nije bilo većih poteškoća sa građevinskim materijalom i zdanje dugo 341 metar je završeno 20. maja 1928 godine.

Grad je bio odlučan u nameri da se približi Dunavu. Neposredno po završetku rata sa vojskom je postignut dogovor o prelasku Brukšanca u gradsku nadležnost, međutim, trebalo je četiri godine da se potpisani sporazum realizuje.

U međuvremenu su počeli radovi na nasipanju niskog terena i profilisanju buduće građevinske zone. Prioritet je dat ulici koja je, prema planovima, trebalo da od mosta vodi ka centru grada, današnjem Bulevaru Mihajla Pupina.

Zdanja Jurija Štrasera

Kako bi se povezala sa do tada izgrađenom putnom infrastrukturom, prvo je nasipan deo od Dunavske ulice do buduće transverzale, po trasi današnje ulice Ive Lole Ribara. Podignuta je metar i po, na uglu je, po projektu Jurija Štrasera, već 1925. izgrađen Dom narodnog zdravlja.

Time je uokviren i budući park, takođe u planu Zjelinskog. Dom liči na prepoznatljive ruske zrgade, a nekoliko godina kasnije isti autor je projektovao i Oficirski dom na keju; kao da je u Odesi. Oba zdanja spadaju u bisere gradske arhitekture.

Centralna pažnja usmerena je ka novoj ulici, posebno delu do mosta, od ulice Ive Lola Ribara. Drumski deo je planiran biti širok 26 metara, ali je arhitekta insistirao na drvoredu i širokim pešačkim stazama sa obe strane, pa je kompletan bulevar proširen na 46 metara.

Uspeh lokalnih preduzetnika

Nasipanje terena se obavljalo dunavskim peskom sa spruda između Železničkog mosta i plaže Štrand. Raznošenje se obavljalo malim vozom uskih šina koje su se prema potrebama mogle premeštati.

Kako nije bilo dovoljno mehanizacije, još manje novca, posao je išao sporo i za prvih šest godina nasuto je svega deset hiljada kubika. Malo spram potreba velikog pojasa, još baruštene obrasle šipražjem i trskom.

Uprava grada je težila da lokalni preduzetnici budu što više angažovani, ipak, skladno uobičajenoj praksi, za svaki posao raspisivala je javni tender. Ovdašnji  preduzimači Joca Pervaz i Andrija Brezovac su pobedili i dobili posao razgrađivanja utvrđenja Brukšanac i prilagođavanja terena novim potrebama.

Posao je, sa povremenim dopunama, trajao gotovo deceniju.

Kanalizacija i kaldrmisanje

Uporedo grad je činio napore da poboljša odvodnu vodovodnu mrežu, sačinjenu od otvorenih jendeka, odakle se tekućina pomoću pumpi ubacivala u Dunav.

Kanalizacija je bila loša tokom perioda dužih kiša. Pošto dve pumpe nisu bile dovoljne, voda je zaostajala, često i u kućnim podrumima.

Pokazalo se da je rešenje izgradnja novog odlivnog kanala dugog čak 55 kilometara. Posao je bio zamašan i skup, te je realizovan tek petnaestak godina kasnije,  po novom tehničkom projektu.

Rad na urbanističkom profilisanju varoši je bio intezivan. Nije se stalo ni kada je krajem 1927. dovršena nova ulica, sledeće sezone i pušten prvi stalan drumski most u Novom Sadu.

Već marta 1929. Magistrat donosi propise o nasipanju i kaldrmisanju novih ulica u delom već sređenoj dolji, te propisuje način postavljenja betonskih šupljina ispod puteva kako bi se njima mogli sprovesti vodovi i cevi.

Podsticanje gradnje strogim propisima

Istim propisom stanovnici Malog Limana su obavezani da u roku od tri godine na kupljenim parcelama podignu stambene objekte.

U suprotnom plaćaće kazneni porez, dinar po kvadratnom metru prve, dva druge, tri treće godine i tako redom. Strogi propis je doprineo brzoj urbanoj izgradnji za tadašnji grad neobično velikog novog kvarta.

Prva stambena zgrada u novoj zoni bila je spratna kuća učitelja Ružića na uglu ulica Jovana Đorđevića i Ilije Vučetića.

Nastanak Radničke ulice

Urbanizaciji je bitno doprinela izgradnja fabričke zone u Radničkoj ulici, sasvim uz prugu čija trasa se od Mosta Franc Jozef pružala nasipom po današnjem Bulevaru Cara Lazara, do današnje Limanske pijace, gde se nalazila železnička stanica.

Odatle je vodila do Subotičkog i Somborskog bulevara. Ceo pojas, sa druge strane ograničen današnjim ulicama Železničkom, Lasla Gala i Alekse Šantića zvao se Mali Liman, a bio je sa samo dva, dosta ograničena podvožnjaka povezan sa Velikim Limanom, sa druge strane pruge.

Posle fabrike sapuna "Albus", u Radničku ulicu se preselila fabrika keksa "Franja Lovereković", kasnije preimenovana u "Danubius". Potom niču prva jugoslovenska hemijska fabrika "Idol", poznata po pasti za cipele, kolomanskoj masti i bitumenskoj emulziji, Novosadska fabrika šrafova, fabrika vijaka "Braća Kramer", fabrika kablova "Kabel".

Nešto kasnije podiže se Fabrika (zaprežnih) kola i autokaroserija "Rajh Matija", te fabrika kartonaže "Domenik Bartu", fabrika alkohola… Odvodnjavanje otpadnih fabričkih voda, ali i visokih voda iz cele zone, odvijalo se putem kanala koji se protezao duž pruge i ulivao u Dunav.

Gradski reperi

Među prvim podignutim javnim zgradama, po planu arhitekte Lazara Dunđerskog, u novom kvartu podignuta je Produktna berza, u kojoj je duže vreme stolovala prva ovdašnja masonska loža "Stratimirović", a posle Drugog svetskog rata u njoj se nalazi Galerija Matice srpske.

Potom je preduzimač Milan Sekulić podigao zgradu trgovinsko-industrijske komore, koju poratne generacije pamte kao zgradu Pokrajinskog komiteta Saveza komunista.
Isti preduzetnik ubrzo gradi i palatu "Croatia" na Bulevaru Mihajla Pupina, poznatu po kafani "Mrca".

Na početku 30-ih podiže se i zgrada Crvenog krsta, dok se uporedo odvijaju radovi i na podizanju Radničke komore, na uglu Bulevara i ulice Sonje Marinković. Već 1932. je podignuta ugaona zgrada Trgovačke omladine, i danas reper grada.

Prvi lift u Novom Sadu

Godine 1930. se projektuje zgrada Tanurdžićeve palate, čiji je glavni deo izgrađen četiri sezone kasnije, da bi pred rat bila dograđena.

Na Bulevaru Mihajla Pupina niče palata "Vardar" u kojoj je postavljen prvi lift u Novom Sadu, ali i u kojoj se desila prva nesreća. Mladi projektant Nikola Handler je tokom završetka gradnje upao u rupu za lift i stradao.

Nekoliko palata izgrađeno je i na Beogradskom keju, dok je na uglu Vojvode Putnika i Ive Lole Ribara 1935. podignut Učiteljski dom. Kruna urbanističke transformacije nekadašnje baruštine je podizanje Banovine, započeto 1936. i završeno četiri sezone kasnije.

Trg carice Milice

Krajem tridesetih godina na Malom Limanu su oblikovane mnoge ulice, gotovo sve koje i danas postoje u mnogo potpunijoj realizaciji. Profilisane su ulice Vojvode Mišića, generala Vasića (Sonje Marinković), Jovana Boškovića, cara Nikolaja (Maksima Gorkog), Stevana Branovačkog, Jovana Đorđevića, Stevana Musića, Polita Desančića, Jovana Boškovića, Vladike Platona.

Tek je započeto oblikovanje oko ulice Vase Stajića i Trga carice Milice, koje će se, kao i dalje u smeru ulice Dimitrija Tucovića, intenzivirati posle nove velike tragedije, Drugog svetskog rata.