Izazovi Novog Sada: Zlatne sedamdesete i greške koje ponavljamo

Piše: Živan Lazić

Nastala na osnovu Muzeju Vojvodine poklonjene lične zaostavštine nekadašnjeg gradonačelnika Jovana Dejanovića, postavka nas upoznaja sa nedoumicama koje su bile predmet pažnje i tadašnjih gradskih arhitekata, i žitelja u celini.

Pratiti razvoj grada

Nije prvi put da se sagledavaju značajna urbanistička rešenja iz tog perioda; pre godinu dana grupa mlađih arhitekata izložbom "Fokus na modernizam" predstavila nam je impresivna zdanja podignuta tokom osme decenije prošlog veka. Nakon izložbe u holu SNP, jasno je da postoji potreba za stalnim praćenjem kontinuiteta razvoja Novog Sada.

Odabir perioda "Zmaj Jove Dejanovića", kako su građani od milošte nazivali legendarnog gradonačelnika, je pun pogodak. Bilo je to vreme velikih ulaganja, intezivnog građenja i preuređenja varoši pod Fruškom gorom.

Dejanović je bio pouzdan kadar Saveza komunista. Iškolovan kroz partijske škole, dokazavio se na brojnim pozicijama. Manje je poznato da je na početku karijere sasvim solidno vodio Narodnu tehniku, potom Ferijalni savez. Kroz obe pozicije dobro je upoznao nedoumice građana iz svakodnevnog života što mu je kasnije bilo od koristi u obavljaju najodgovornije gradske funkcije.

Zaostali "liberali"

Na funkciju gradonačelnika postavljen je aprila 1974, kada na čelo vojvođanske vlade dolazi Nikola Kmezić. Usklađeno su upravljali, svako u svom domenu, dva mandata koja se, i iz današnje perspektive, smatraju "zlatnim periodom" i Pokrajine i pokrajinske prestonice.

Za mandata prethodnog gradonačelnika Dušana Ilijevića, Novi Sad je izgradio prve moderne bulevare, intezivirao građevinsku delatnost i uspešno okončao preseljenje fabričke zone iz Radničke ulice na lokacije uz Veliki bački kanal. No, Ilijević je u frakcijskim sukobima smenjen kao jedan od vodećih "liberala", a nova garnitura dugo nije mogla da nađe odgovarajuću ličnost za poziciju prvog čoveka varoši.

Smatralo se da je u gradskim strukturama zaostalo podosta "liberala", posebno su na meti bili Zdravko Mutin, kasnije uspešni bankar, pozorišna legenda Miloš Hadžić i Boško Petrov, potonji najuspešniji privrednik u istoriji Novog Sada i, takođe, veoma uspešni gradonačelnik. Profesor Milan Čanak je bezmalo dve godine volonterski obavljao dužnost.

Podrška građana

Od prvih dana Dejanović se potpuno posvetio Novom Sadu. Dosledno je sprovodio partijski koncept ravoja grada, ali je brzo shvatio da mu je neophodna i podrška građana. Tim pre što se ubrzani razvoj delom oslanjao i na samodoprinose, kada građani polovinu cene novopodignutih objekata, obično za opštedruštvene potrebe (vrtići, zdravstvene ustanove, domovi za stare, lokalni putevi, ozelenjenjavanje...), plaćaju neposrednim odvajanjem od plata.

Tri velika poduhvata se vezuju za period Jovana Dejanovića, podizanje zgrade Srpskog narodnog pozorišta, Mosta slobode i Spensa.

Iz današnje perspektive čini se da su skrajnuti drugi radni uspesi, ekspanzija stanogradnje, izgradnja čak pet osnovnih škola, svaka za sedam odeljenja u svakom uzrastu, zdravstvenih i domova za stare i penzionere, vrtića, prvih robnih kuća, širenja svih komunalnih sistema…

Tada je formirano Novo naselje kao gradski kvart. Prvi stanovnici u ovom delu grada su se uselili početkom 1979. godine, da bi narednih sezona samo u ovom kvartu godišnje nicalo i po hiljadu stanova.

Novi Sad je patio od ogromnog manjka stambenog prostora nastalog prethodnim višedecenijskim zapostavljanjem i Novog Sada i Vojvodine. Tako je tokom prve dekade socijalističkog perioda, od 1945 - 1955. godine, u gradu izgrađeno tek 833 stana, a za mandata Jovana Dejanovića oko 12.500.

Budžet duplo veći od crnogorskog

Za razliku od mnogih komunističkih funkcionera, "Zmaj Jova" je već u startu gradonačelnikovanja uočio značaj prateće urbane infrastrukture. Prionuo je na posao i gradio sve, vodovode, puteve, trotoare, vrtiće, škole, Dečije selo, fakultete, studentske i domove za mlade, telefonske centrale, Institut za kardiovaskularne bolesti, Termoelektranu - Toplanu...

Koliko se pridavao značaj infrastrukturi govori podatak da je samo 1976. godine izgrađeno 30 kilometara gradskih saobraćajnica, 22 kilometra trotoara i 24 kilometara vodovoda. Usklađeno sa pokrajinskom vladom, podsticao je podizanje proizvodnog pogona, već krajem prvog mandata u Vojvodini je dohodak po glavi stanovnika premašio 3.000 dolara (naspram 980 iz 1967. godine).

Budžet Novog Sada bio je veći od budžeta Kosova i Metohije, a skoro dvostruko iznad kase Crne Gore.

Ipak, podizanje tri značajna i skupa objekta (Srspko narodno pozorište, Spens i Most slobode) koje je inicirao Savez komunista, tada jedina i vladajuća stranka, a gradonačelnik bio samo agilni izvođač, iz današnje pespektive bivaju upitni.

Bol do srca

Za novo zdanje SNP i sam Dejanović, vidi se i na izložbi, kazuje da je izazvao nezadovoljstvo građana. Porušena je jedna strana Jevrejske ulice, tradicionalno oformljen sokak, i to je i danas vidljiv ožiljak na licu grada. Još jako boli, do srca.

Celokupno zdanje je neracionalno izgrađeno, pa su troškovi funkcionisanja (grejanje, struja, potrošnja vode, čišćenje, održavanje zgrade) izuzetno visoki.

Spens je projektovan i izgrađen na brzinu, rezultati raspisanog konkursa nisu uvaženi, već je rešenje direktno naručeno od dvojca priznatih stručnjaka za sportska zdanja. Ipak, megaambicija da se pod jednim krovom izgradi desetak različitih sportskih terena, uz beskrajne holove bez namene i podosta nejasno definisanog prostora kasnije preinačenog u navodno poslovni, pokazao se preteranim i preskupim.

Gradio se etapno, gotovo četvrt veka, teško je utvrditi cenu ovog kolosa, dok su godišnji troškovi funkcionisanja oko 7,5 miliona evra. Tek 70 odsto svote može da se prihoduje na osnovu dodeljenog prava izdavanja poslovnog prostora; ostatak se nadopunjuje iz lokalnog budžeta.

Dve varijante autoputa

Novom Sadu je bio potreban treći most preko Dunava, ali je izgradnja mogla da sačeka. Dugo je izgradnja tesne i prastare Pokrajinske bolnice bila prioritet, da bi most iznenada došao u prvi plan.

Reč je o odjeku podele Saveza komunista na dve frakcije, "liberale" i "ortodoksne". Prvi su krajem sedme decenije zagovarali jednu, drugi drugu varijantu autoputa Horgoš - Novi Sad - Beograd.

Kako su na političkoj sceni prvo pobedili "liberali" izgrađena je njihova, "istočna" varijanta, danas postojeća preko mosta kod Beške. "Ortodoksni" su zagovarali trasu koja je vodila kroz Novi Sad, a kada su došli na vlast, iz takvog sklopa promišljanja, nikao je Most slobode. Stoga je ogroman, toliki da promet ni danas ne popunjava trećinu kapaciteta.

Previše se vezujući za kolosalna zdanja, u javnosti je gotovo nezapažena prošla aktivnost gradonačelnika Dejanovića na uređenju i širenju kulturne ponude grada.

Već na samom početku prvog mandata Dunavsku i ulicu Svetozara Markovića (danas Pašićeva) oslobodio je saobraćaja, pred Svetsko prvenstvo u stonom tenisu uređeno je široko jezgro centra grada. Tom prilikom saobraćaj je izmešten iz Zmaj Jovine, Jevrejske i ulice Narodnih heroja (danas Kralja Aleksandra), te delova Njegoševe, Miletićeve, Modene...

Pravovremeno uočiti lepotu

U isto vreme Novi Sad je dobio i novu umetničku zbirku, današnju Galeriju "Rajka Mamuzića", Vojvođanski muzej se definitivno preselio u današnji prostor, rekonstruisana je i dograđena Matica srpska, osnovan muzički festival "Nomus".

Na polovini drugog mandata, krajem 1979. godine, svet je zahvatila velika finansijska kriza. Dolar i cena nafte su naglo uzleteli, tridesetak relativno ozbiljnih država i pedesetak "banana" zemalja je bankotiralo, prva Poljska.

SFR Jugoslavija je zapala u tešku krizu iz koje se, ispostavilo se, nije izvukla. Tok događaja je, međutim, imao manje posledica na razvoj Novog Sada nego što je bilo logično očekivati. Po završetku drugog mandata, Dejanović je krajem 1982. godine izabran na drugu funkciju bez ijedne afere koja bi se vezivala za njegovo ime.

Izložba "Novo lice Novog Sada" nas je podsetila na vreme sačuvano kao mitsko u kolektivnoj svesti građana Novog Sada. Današnja ocena u osnovi potvrđuje da je reč o "zlatnom periodu".

Ipak, čini se da bi podjednako vredno bilo i na nove načine sagledati pojedina urbanistička rešenja, u prvom redu pomamu za kolosalnim i, u osnovi, zdanjima neprimerenim po austrougarskim urbanistički kanonima formiranoj varoši.

Time ne samo da bi se potpunije sagledao izuzetno zanimljiv period grada, već bismo se i obogatili znanjem da pojedina nakazna zdanja, poput "Pupinke", pravovremeno prepoznamo kao štetna po izgled grada. Ujedno i da sačuvamo zdanja, poput Komunalne banke, čiju lepotu i vrednost dok je opstajavala nismo dovoljno priznavali.