FOTO, VIDEO Kako je oslobođen Grad heroj: Srećna ti sloboda, Novi Sade

Žarko Bogosavljević

zarkob@021.rs

Novi Sad

23.10.2022.

07:00 > 10:17

Novi Sad slavi 78 godina od oslobođenja u Drugom svetskom ratu.

FOTO, VIDEO Kako je oslobođen Grad heroj: Srećna ti sloboda, Novi Sade

Foto: 021.rs

Nakon tri i po godine krvave i zločinačke okupacije nacističke Nemačke, fašističke Mađarske, ustaške Nezavisne Države Hrvatske i kvislinških pomagača u Jugoslaviji, tog 23. oktobra, u Novi Sad i okolna naselja, umarširali su pripadnici Narodnooslobodilačke vojske, praćeni manjim snagama Crvene armije.

Oslobodioce je dočekao razoren grad sa znatno manjim brojem stanovnika u odnosu na april 1941. kada je okupatorska vojska zauzela Novi Sad.

Vojvođanska prestonica je tokom nekoliko godina okupacije ostala bez gotovo 20.000 stanovnika, koji su nastradali u Narodnooslobodilačkoj borbi (NOB), Raciji, koncentracionim logorima i drugim stratištima.

Novi Sad je oslobođen praktično bez borbi, jer su se snage Osovine, nakon oslobođenja Beograda, povlačile ka Hrvatskoj i Mađarskoj, gde su planirali da formiraju novi front.

6. april, 1941.

Prilikom napada na Kraljevinu Jugoslaviju nemački avioni bombardovali su nekoliko lokacija u gradu. Bombe nisu padale samo na aerodrom na Detelinari i druge vojne objekte, nego i po ulicama grada. Nemački bombarderi su čak mitraljezom "kosili" ljude na ulici, a najtragičnije svedočenje je ubijanje pogrebne kolone u Kisačkoj ulici.

Nikada nije utvrđeno koliko je tačno Novosađana stradalo tokom aprilskih bombardovanja i na početku okupacije. Govori se o broju od 500 građana, jer su zabeležena svedočenja o streljanjima četnika, sabotera i drugih grupa koje su navodno napale mađarske trupe. Jugoslovenska vojska se povukla iz Novog Sada, nije pružala otpor, a prilikom povlačenja porušeni su mostovi na Dunavu.

Grad je bio podeljen na dva dela. Petrovaradin je ušao u sastav Nezavisne Države Hrvatske, dok je bački deo grada postao deo fašističke tvorevine Mikloša Hortija.

Na udaru fašista odmah su se našli Jevreji, ali i Srbi, posebno oni koji su se u grad doselili nakon Prvog svetskog rata. Jevrejima je oduzimana imovina, ostali su bez ikakvih prava, a bila je doneta i odluka da iz Novog Sada budu proterani svi oni koji su se u grad doselili nakon 1918. godine, odnosno nakon što je Vojvodina postala deo Jugoslavije. Tako je masovno proterano nekoliko hiljada stanovnika, koji su otišli u Srbiju ili, manjim delom, u druge krajeve Vojvodine koji nisu bili pod mađarskom kontrolom.

Tada je Novi Sad i zvanično postao Ujvidek. Radilo se na "mađarizaciji" grada, Nemci su delovali preko svog Kulturbund-a, dok su južnoslovenske organizacije ugašene. Ipak, Srpska pravoslavna crkva, odnosno Eparhija bačka, nastavile su da funkcionišu. Protivnik komunista, episkop Irinej, koji je uspeo da iz logora u Šarvaru spase gotovo 3.000 dece, bio je i poslanik fašističkom parlamentu.

Otpor

Dok je okupator oko sebe okupljao kvislinge, u gradu se javio pokret otpora predvođen Komunističkom partijom Jugoslavije i Savezom komunističke omladine Jugoslavije (SKOJ). Ilegalci su pred početka ustanka, jula 1941. godine, smišljali akcije i sabotaže, te formirali partizanske odrede.

Tokom tri i po godine okupacije, novosadski ilegalci su sprovodili akcije uprkos tome što su fašističke snage organizovale nekoliko uspešnih "provala". Njihov rad se sve vreme rata zasnivao na prikupljanju dobrovoljaca za partizanske jedinice u Sremu i Bosni, na sabotaže u fabrikama, skupljanju oružja, medicinske opreme i drugih stvari potrebnih jedinicama NOB-a, kao i propagandni rad štampanjem letaka, ilegalnih novina, među kojima je i Slobodna Vojvodina (današnji Dnevnik).

Ilegalci su izveli i nekoliko atentata i napada na pripadnike vojno-policijskih snaga, ali to nije bio prioritet. Fašisti su do poslednjih dana okupacije tražili i hapsili pripadnike SKOJ-a, kao i sve patriote. Današnja Komanda grada u Dunavskoj ulici, kao i kasarne na Futoškom putu i u Vojvode Bojovića, bile su strašna mučilišta čiji je teror preživelo nekoliko hiljada ljudi, dok je na desetine ubijeno.

Racija

Najstrašniji dani u Novom Sadu zabeleženi su krajem januara 1942. godine, kada je okupatorska vlast sprovela Raciju u Južnoj Bačkoj, iskoristivši kao izgovor akcije partizanskih odreda.

U Novom Sadu je tih dana ubijen i pod led Dunava bačeno više od 800 Jevreja, 400 Srba, desetina Roma i drugih stanovnika. Kao što neretko biva, svaki zločin prati masovna pljačka, što je i fašistički okupator rado iskoristio.

U gradu su tokom rata najteže su bili pogođeni Jevreji, kojih je 1941. godine bilo oko 4.000. Na kraju rata, tek malobrojni. Oni su se suočili sa Racijom, masovnim hapšenjima 1944. i transportovanjem u Aušvic.

Savezničko bombardovanje

Kao da sve represije okupatora nisu bile dovoljne, pa je Novi Sad 1944. godine doživeo i seriju bombardovanja anglo-američkih trupa.

Petnaesta vazduhoplovna armija stacionirana u Italiji Novi Sad je tukla desetak puta. Neki izvori pominju da je i Crvena armija pred samo oslobođenje bacala bombe, ali to nije potvrđeno iako se zna da su leteli iznad grada već u oktobru. Samo anglo-američko bombardovanje je bilo dosta precizno i na meti su se našle fabrike, elektrana, aerodrom, kasarne, objekti okupacionih vlasti, železnička infrastruktura i most na Dunavu.

Tačnih podataka o broju nastradalih u bombardovanju 1944. godine nema, a procene idu i do 1.000 poginulih. Usled bombardovanja Novi Sad će ostati bez struje i tramvaja jer je razorena električna centrala i njen rad je obnovljen tek polovinom 1945. godine.

Oslobođenje

Oslobođenje je stiglo bez velike borbe, iako je bilo nekoliko manjih okršaja između prethodnica partizana sa okupatorskim trupama u povlačenju. Istorijski izvori su proteklih decenija pokazali i da su okupatorske snage napustile Novi Sad i Petrovaradin već 22. oktobra, ali se naredni dan uzima kao Dan oslobođenja.

Prvi posleratni gradonačelnik Novog Sada, prota Alimpije Popović, zapisao je da je 22. oktobra video nemačke tenkove u gradu, a da je nakon 15 časovao svedočio i rušenju privremenog železničkog mosta sagrađenog na stubovima Mosta Franca Jozefa. Nakon rušenja mosta, na ulicama su počeli da se pojavljuju stanovnici koji su mahali jugoslovenskim zastava sa petokrakom, kličući Titu, Staljinu, saveznicima.

Ima različitih svedočenja o tome koja je jedinica došla 22. oktobra popodne, a koja 23. oktobra, te se pretpostavlja da su stanovnici tog 22. videli izviđačke jedinice koje su tražile nemačke i mađarske snage u povlačenju. Pripadnici Novosadskog partizanskog odreda u centar grada su umarširali 23. oktobra, oko šest časova ujutru.

Tadašnji komandant Glavnog štaba Vojvodine general Kosta Nađ je posle rata ovako opisao oslobođenje Novog Sada:

"Predveče toga dana (22. oktobar) i poslednje mađarske i nemačke jedinice napuštaju Novi Sad - oko 500 Mađara (stotinak je ostalo i predalo se našim jedinicama) i oko 400 Nemaca sa sedamdesetak kamiona i deset tenkova. Pre povlačenja kad je počela bitka za Titel, Nemci su minirali novosadski aerodrom i srušili most između Novog Sada i Petrovaradina. Od naših jedinica u Novi Sad, napušten od neprijatelja, prve su stigle čete Novosadskog partizanskog odreda. One su u grad ušle već u zoru 23. oktobra, praćene, kako smo obavešteni, velikom povorkom razdraganog i oduševljenog naroda. Toga dana u grad su ušle i neke jedinice 12. brigade, a zatim i prethodnica 75. Sovjetskog korpusa", kaže Nađ.

Nasuprot tome, nakon što je 21. oktobra oslobodila Sremske Karlovce, dan kasnije se pojavljuje 7. Vojvođanska brigada, koja je razoružala preostale ustaše na Petrovaradinskoj tvrđavi, nastavljajući da goni neprijatelja uz Dunav.

Tako je razoreni grad dočekao slobodu. Narednih decenija se razvio u moderan grad, vojvođansku prestonicu, a zbog žrtava koje je pretrpeo tokom Drugog svetskog rata, 1975. godine proglašen je za Grad heroj.

Danas, 78 godina kasnije, ovaj datum obeležava se protokolarno, uz polaganje cveća i dodele gradskih priznanja. Sve ovo se dešava dok gradska vlast planira da podigne spomenik "nevinim žrtvama 1944/45. godine", čemu se protive organizacije, stranke i građani, navodeći da je to spomenik fašistima i saradnicima okupatora, jer su se na spisku žrtava našli i odgovorni za Raciju 1942. godine, kao i za druge ratne zločine.

Teme

Komentari 41

Hronološki

Dragoljub

23.10.2022 • 22:07

@Boris : Za početak nisam napisao da su četnici i nedićevci isto, nego sam ih jasno razdvojio.
To što kažeš da su četnici oslobodili nekoliko gradova možeš da pročitaš samo u crnoj istoriji tj u četničkoj emigraciji. Npr u Kruševcu gde su četnici bili na strani nacista pa kad su videli da će ovi izgubiti od Crvene Armije ( ne crne ) razoružali neke naciste.
Naravno prošli su kao i svi saradnici okupatora. Zbog te laži su 2004. skinuli ploču pravim oslobodiocima Kruševca.
Pričao mi čovek koji je stvarno bio u četnicima da su bili bagra kako su i opisani.
Major Vuk

23.10.2022 • 20:35

Ma sta kazes...

Oslobodili ko Pista u filmu Sex partijski neprijatelj! Usetali u napusten grad od strane bilo kakve vojske.Vise je Pariz stradao u oslobodjenju.
Grof Sekereshi

23.10.2022 • 19:00

Jedno pitanje za one koji kukaju da je Novi Sad i danas okupiran, zasto se dana kad su izbori ne nacrtate na glasackom mestu? Ahh, imate vaznija posla tog dana... ili jednostavno niste toliko brojni kao sto se predstavljate.

A iz teksta koje je Zivan ovde postavio samo jedan zakljucak se izvodi Srbi i Jevreji u 2.sv.ratu protivu Madjara, Hrvata, Nemaca i ostalih. I onda te 50 godina teraju na bratstvo i jedinstvo sa njima glumeci da su svi nastradali od okupatora i pokojeg domaceg izdajnika.

Komentari čitalaca na objavljene vesti nisu stavovi redakcije portala 021 i predstavljaju privatno mišljenje anonimnog autora.

Redakcija 021 zadržava pravo izbora i modifikacije pristiglih komentara i nema nikakvu obavezu obrazlaganja svojih odluka.

Ukoliko je vaše mišljenje napisano bez gramatičkih i pravopisnih grešaka imaće veće šanse da bude objavljeno. Komentare pisane velikim slovima u većini slučajeva ne objavljujemo.

Pisanje komentara je ograničeno na 1.500 karaktera.