FOTO, VIDEO: Novi Sad - Grad Heroj!

Partizani u centru grada

Toga dana su u namučeni grad koji je ostao bez trećine stanovnika jer je preko 20.000 ljudi proterano, a više od 5.000 ubijeno u stratištima širom Evrope, odnosno poginulo u jedinicam NOB-a, ušle jedinice Narodnoslobodilačke vojske i Partizanskih odreda Jugoslavije i Crvene armije. Ulice grada su bile pune radosnih građana koji su slavili posle troipogodišnje okupacije od strane nacističke Nemačke, fašističke Mađarske i ustaške Nezavisne države Hrvatske.

Jutro 23. oktobra na Beogradskom keju

Za razliku od drugih gradova u ondašnjoj Jugoslaviji, Novi Sad je oslobođenje dočekao bez skoro ikakvih borbi jer su se snage Osovine, nakon izgubljene bitke za Beograd, povlačile pred savezničkim snagama antihitlerovske koalicije u pravcu Hrvatske i Mađarske gde su planirali da formiraju front od Jadrana preko Bosne i Srema pa na severu sve do ispred Budimpešte.

Panorama Novog Sada maja 1941.

Ovo je ipak bio samo kraj dugih meseci okupacije tokom kojih je Novi Sad pretrpeo veliku štetu. Novi Sad je već 6. aprila ujutru osetio svu snagu fašističke soldateske, kada su nemački avioni bombardovali nekoliko lokacija u gradu. Bombe nisu padale samo na aerodrom na Detelinari i druge vojne objekte, nego i po ulicama grada, a nemački bombarderi su čak mitraljezom "kosili" ljude na ulici.

Jevrejska ulica, posledice bombardovanja aprila 1941.

Do danas nije poznato koliko je građana nastradalo u tih nekoliko dana aprila u naletima nemačke avijacije.

Futoška ulica prekoputa ETŠ (zgrada i danas postoji), posledice bombardovanja aprila 1941.

Već posle nekoliko dana od početka rata Novi Sad ostaje bez svoja dva mosta na Dunavu jer ih uništava Vojska Kraljevine Jugoslavije pred nadolazećim trupama nacističke Nemačke.

Srušeni most Kraljevića Tomislava, april 1941.

Nemci se neće dugo zadržati u Novom Sadu i nastaviće dalje ka jugu i Beogradu, a za njima ulaze trupe Hortijeve fašističke Mađarske koje tih aprilskih dana sprovode teror i streljaju više stotina građana.

Ulazak glavnine mađarske vojske u grad 13. aprila 1941.

Procene koje su rađene nakon Drugog svetskog rata govore da je oko 500 građana ubijeno tih dana.

Mađarski vojnici ubijaju vojnike Kraljevine Jugoslavije negde u Bačkoj, april 1941.

Mađarski vojnici bacaju leševe ubijenih civila u Dunav negde u Bačkoj, april 1941.

Ovo je samo bio početak strašnih zločina koji će se dešavati u Novom Sadu, pri čemu grad biva podeljen na dva dela, jer Petrovaradin i sremska strana grada ulaze u sastav Nezavisne države Hrvatske. Već tih prvih dana rata na udaru fašista se nalaze Jevreji  i posebno Srbi koji su se doselili nakon Prvog svetskog rata u grad. Jevrejima će masovno biti oduzimana imovina i ostaće bez ikakvih prava, dok Mađarske vlasti uskoro donose odluku o proteravanju svih koji su se doselili u Novi Sad nakon što je on 1918. godine ušao u sastav Jugoslavije. Zbog toga dolazi do masovnog iseljavanja više hiljada stanovnika u Srbiju i u manjem delu druge delove Vojvodine van mađarske kontrole.

Okupator se istovremeno trudi da grad što više mađarizuje, pa Novi Sad tada zvanično nosi ime Ujvidek, a ulice ne samo da masovno menjaju imena, nego se u gradu gase sve institucije koje imaju bilo kakve veze sa južnoslovenskim življem.

Vojna parada proleća 1942.

Nemački Kulturbund je posebno bio aktivan.

Hapšenje i pljačke su svakodnevica u gradu ne samo prvih meseci 1941. godine, nego će se to dešavati do kraja rata. Dok okupator sprovodi represije, u gradu se javlja pokret otpora predvođen Komunističkom partijom Jugoslavije (KPJ) i Savezom komunističke omladine Jugoslavije (SKOJ). I pre početka ustanka jula 1941. godine, ilegalci u Novom Sadu se okupljaju i prave planove za akcije i sabotaže, kao i formiranje partizanskih odreda.

Fruškogorski partizanski odred, maj 1942.

Tokom svih godina okupacije, novosadski ilegalci će sprovoditi akcije i pored nekoliko uspešnih provala fašističkih snaga. Njihov rad se sve vreme rata sprovodio na prikupljanju dobrovoljaca za slanje u partizanske jedinice u Sremu i dalje u Bosnu, sabotaže u fabrikama, skupljanju oružja, medicinske opreme i drugih stvari potrebnih jedinicama NOB-a, kao i propagandni rad štampanjem letaka, ilegalnih novina, među kojima je i Slobodna Vojvodina (današnji Dnevnik).

Streljanje ilegalaca u kasarni u ulici Vojvode Bojovića, jesen 1941

Ilegalci su izveli i nekoliko atentata i napada na pripadnike vojno-policijskih snaga, ali to nije bio prioritet, jer su i pored jakog odjeka u narodu, uglavnom povlačili jake represije, što je dovelo i do strašne januarske racije 1942. godine. Fašisti su do poslednjih dana okupacije tražili i hapsili pripadnike SKOJ-a koji su bili najaktivniji u ilegalnom radu, kao i sve patriote. Današnja Komanda grada u Dunavskoj, "Armija", kao i kasarne na Futoškom putu i ulici Vojvode Bojovića biće jedne od najstrašnijih stratišta gde su hiljade ljudi mučene, a desetine ubijene.

Vešanje Save Đisalova u kasarni na Futoškom putu, 1941.

Najstrašniji dani u Novom Sadu su ipak bili krajem janura 1942. godine kada su mađarska vojska i žandarmerija iskoristivši kao izgovor akcije partizanskog odreda sprovele raciju u ovom delu Južne Bačke.

Racija u Miletićevoj ulici, januar 1942.

U Novom Sadu je tih dana ubijeno i pod led Dunava bačeno preko 1.200 Jevreja, Srba, Roma i drugih stanovnika. Okupator je ova ubistva iskoristio i za pljačke.

Racija na Beogradskom keju, januar 1942.

Na meti okupatora posebno su bili Jevreji kojh je pre 1941. godine u gradu bilo preko 4.000. Oni će sistematski biti ubijani i deportovani, a proleća 1944. godine svi preostali će biti skupljeni u Sinagogu i potom transportovani u koncentracioni logor Aušvic.

Grupa Jevreja na Keju, moguće 1941.

Stradanje Jevreja je bilo toliko, da je nakon oslobođenja u gradu bilo tek nekoliko pripadnika ove vere, a rat je preživelo tek nekoliko stotina koji su ostali živi nakon boravka u koncentracionim logorima, odnosno bili su pripadnici NOB-a.

Konačno kada se već nazirala sloboda, leta 1944. godine i kada su već stizale vesti da partizani napreduju kroz Srbiju, a da je Crvena Armija na granicama Rumunije, Bugarske i Mađarske, Novi Sad će doživeti još nekoliko vrlo teških dana usled bombardovanja savezničke avijacije.

Bombarder B-17 "Leteća tvrđava" iznad Novog Sada, septembar 1944.

Do danas nije potpuno istraženo sve o avgustovsko-septembarskom bombardovanju grada i zavisno od izvora spominje se da je 15. Vazduhoplovna armija anglo-američkih snaga stacioniranih u Italiji Novi Sad tukla od 5 do 10 puta. Neki izvori su čak pomenuli i da je Crvena Armija čak pred samo oslobođenje bacala bombe, ali to nije potvrđeno iako se zna da su leteli iznad grada već u oktobru. Samo anglo-američko bombardovanje je bilo dosta precizno i na meti su se našle fabrike, aerodrom, kasarne, objekti okupacionih vlasti, železnička infrastruktura i most na Dunavu. Tačnih podataka o broju nastradalih u bombardovanju 1944. godine nema, a procene idu i do 1.000 nastradalih.

Novi Sad fotografisan iz američkog bombardera, septembar 1944.

Usled bombardovanja Novi Sad će ostati bez struje i tramvaja jer je razorena električna centrala i njen rad će biti obnovljen tek polovinom 1945. godine. Već tokom septembra posmatrajući duge kolone nemačke i mađarske vojske koje su počele da se prebacuju na sever Novosađanima su govorili da se bliži oslobođenje.

Prvih dana oktobra Mađarska ukida civilnu vlast i grad je pod vojnom upravom. Kako su zabeležili hroničari, Novosađani su tih dana počeli nestrpljivo da čekaju ulazak partizana, ali i Crvene Armije jer su stigle vesti da su Rusi na granici Jugoslavije. Okupaciona vlast je tada već bila ozbiljno urušena i skoro ništa više nije funkcionisalo u gradu, a kada su već polovinom oktobra počeli i mnogi građani mađarske i nemačke nacionalnosti da beže, bilo je svima jasno da je pitanje ne dana, nego sata kada stiže sloboda.

Partizani u centru Novog Sada, 23.oktobar 1944.

Ona će doći već 22. oktobra, iako se već deceniju 23. oktobar slavi kao Dan oslobođenja. Za to ima i opravdanja jer zapravo tek 22-og popodne su zaštitnice nemačkih i mađarskih trupa napustili grad, a partizani u ozbiljnijem obimu snaga ušli tek 23. oktobra.

Možda najbolje svedočenje ostavio je prvi posleratni gradonačelnik prota Alimpije Popović koji je zapisao da je 22. oktobra video nemačke tenkove u gradu, a onda nakon 15 časova i rušenja železničkog mosta. Odjedanput su na ulicama počeli da se pojavljuju stanovnici koji su mahali jugoslovenskim zastavama sa petokrakom i crvenim proleterskim zastavama kličući Titu, Staljinu i saveznicima.

Novosađanke oko partizana, verovatno 23. oktobar 1944.

Neka svedočenja navode da su već 22. oktobra uveče u gradu viđeni sovjetski vojnici i partizani, koji se ipak nisu zadržavali i verovatno se radilo o izviđačkim jedinicama koje su tragale za nemačkim i mađarskim trupama. Mada razni izvori navode drugačije podatke ko je prvi od jedinica ušao u grad, najviše njih navodi da su to bili pripadnici Novosadskog partizanskog odreda koji su oko 6 časova ujutru već marširali centrom.

Alimpije Popović i Kosta Nađ ispred Gradske kuće, 23. ili 24. oktobra 1944.

Možda jedan od najboljih svedoka tih dana je bio tadašnji komandant Glavnog štaba Vojvodine general Kosta Nađ koji je posle rata ovako pričao:

"Predveče toga dana (22. oktobar) i poslednje mađarske i nemačke jedinice napuštaju Novi Sad - oko 500 Mađara (stotinak je ostalo i predalo se našim jedinicama) i oko 400 Nemaca sa sedamdesetak kamiona i deset tenkova. Pre povlačenja kad je počela bitka za Titel, Nemci su minirali novosadski aerodrom i srušili most između Novog Sada i Petrovaradina. Od naših jedinica u Novi Sad, napušten od neprijatelja, prve su stigle čete Novosadskog partizanskog odreda. One su u grad ušle već u zoru 23. oktobra, praćene, kako smo obavešteni, velikom povorkom razdraganog i oduševljenog naroda. Toga dana u grad su ušle i neke jedinice 12. brigade, a zatim i prethodnica 75. Sovjetskog korpusa", kaže Nađ.

Partizani i vojnici Crvene armije u Novom Sadu, kraj oktobra 1944.

Sa druge strane, nakon što su 21. oktobra oslobodili Sremske Karlovce u borbi sa ustašama u Petrovaradinu, u Sremu se 22. oktobra pojavljuje VII Vojvođanska brigada. Oni će razoružati preostale domobrane na Tvrđavi i nastaviti gonjenje neprijatelja uz Dunav, a 23. oktobra će u grad poslati delegaciju koja će na Keju biti dočekana sa oduševljenjem.

Narednih dana u Novom Sadu će stići i druge jedinice NOV i POJ-a i Crvene Armije, pri čemu će većina nakon dana odmora nastavljati ka severu.

IV Vojvođanska brigada na Železničkoj stanici pred transport na front, novembar 1944.

Grad će prvih par meseci biti pod vojnom upravom zbog blizine fronta, a uskoro se biraju članovi Narodnooslobodilačkog odbora koji preduzimaju sve da se život obnovi, što je pored nabavke hrane i ogreva podrazumevalo što pre popravku električne centrale i gradnju mosta.

Pontonski most, leto 1945.

Novi Sad će tada dobiti pontonski most, a ubrzo nakon toga i most Maršala Tita koji će biti srušen 1999. godine u bombardovanju NATO alijanse.

Josip Broz Tito na otvaranju mosta koji je dobio ime po njemu, januar 1946. godine

Zbog žrtava koje je pretrpeo tokom Drugog svetskog rata, Novi Sad će 1975. godine dobiti Orden narodnog heroja i biti proglašen za Grad heroj.

Povelja o dodeli ordena Narodnog heroja.

Kolike su žrtve Novog Sada bile govori to što neki lokalni istoričari znaju da kažu da broj žrtava premašuje i celokupne žrtve nekih zemalja u Drugom svetskom ratu.

Smrt fašizmu – Sloboda narodu!

(Žarko Bogosavljević - zarko@021.rs)