Padao je i sitni, vlažni sneg, topeći se čim dodirne tle. Ipak, Novosađani su mogli iz toplih stanova da posmatraju zimski ambijent. Poslednjih godina to je prava retkost.
Međutim, naši stari nisu baš samo uživali u belim idilama. Zime su bile duže i znatno hladnije, a snega je bilo i po pedesetak dana kontinuirano, često i do kolena. Grejanje stanova je zahtevalo mnogo angažovanja ukućana i bio je izdatak za koji se pripremalo tokom svih 12 meseci.
To što danas samo pipnemo radijatore da proverimo jesu li dovoljno topli, tekovina je poslednjih decenija. Novi Sad se dugo oslanjao na indvidualno grejanje i kaljeve peći, daljinski sistem toplifikacije je izgrađen neubičajeno kasno. Još su žive generacije koje se sećaju početnih koraka uvođenja "parnog grejanja".
Zakrivljene ulice
Zagrevanje boravišnih prostorija tokom zime je dugo bila velika briga za svaku porodicu ponaosob. Zime su ponekad bile toliko hladne da se u spisima monaha iz južnobanatskih manastira mogu naći zabeleške o smrzavanju pastira usled hladnoće, a kuće su građene sa prozorima skromnih dimenzija upravo zarad manje izloženosti hladnoći i vetru, posebno tokom zime. Austrougarski inženjeri su upravo zarad izbegavanja najsnažnijih naleta košave i ulice projektovali zakrivljene.
Počevši od sredine 19. veka i na području južne Panonije građene su kuće sa visokim svodom i prostorijama velike površine. Svakako je u njima bilo komotnije za svakodnevni život, ali zimi je zagrevanje pričinjavalo teškoće i podrazumevalo je veći trošak. Naravno, grejalo se iz peći građenih po sobama. Za gorivo koristilo se drvo i ugalj. Takva je bila praksa u kontinentalnoj Evropi.
Šume oko grada
U Novom Sadu se mnogo više koristilo drvo nego ugalj. I pre nego što je Poveljom Marije Terezije otkupio status slobodnog grada, vodilo se računa o zimskim potrebama. U Arhivu grada su sačuvani zapisi o gradskim šumama čija je važna uloga bila i snabdevanje stanovništva ogrevom. Delatnost je posle 1748. prešla u nadležnost lokalne zajednice, a iz prepiske gradske i centralne vlasti vidi se koliko su u Beču vodili računa o svakom gradiću, i o onima sa rubnih područja.
Novi Sad je vekovima imao najmanje dve šume, jedna je bila na području današnje Podbare, druga prema Futogu, gde se, u smanjenom obimu, nalazila još između dva svetska rata. Bile su to hrastove, odnosno bukove šume, dok je nekoliko manjih sa, po toplotnim svojstvima manje izdašnim vrbama i bagremom, bilo uzduž dunavske obale.
Šuma se unapred delila na 70 parcela, za koliko se predviđalo da će biti rok života drveća. Svake sezone se pred zimu seklo drveće samo u jednoj i to tačno po pravilima kako bi iz panja za desetak godina izraslo novo, zdravo i drvnom masom bogato stablo. Seča nija mogla početi bez dozvole šumarskog inspektora, čiji je nadzor obuhvatao i obnovu šuma.
Ratni pohodi
Teškoća je bilo usled ratnih pohoda, recimo od 1787. do 1789. godine, kada je državna vojska smeštena u okolini Novog Sada prekomerno isekla šume. Slično se ponovilo i tokom bune 1848. i 1849. godine. Trag o tome kako je izledalo grejanje u gradu krajem 19. veka ostavio nam je dugogodišnji upravnik Rukopisnog odeljenja Matice srpska Triva Militar u sećanjima "Novi Sad na raskrsnici minulog i sadašnjeg veka".
Na dunavskim obalama bilo je nekoliko drvara gde se iz šlepera istovaralo i za zimu čuvalo drvo. Dovoženo je iz Slavonije, Erdelja i karpatskih delova nekadašnje Gornje Mađarske. Kvadratni metar (hvat) je koštao najmanje deset forinti, ponekad i dvostruko više. Prevoz taljigama do kuće plaćao se najmanje pola forinte po hvatu, dok su testeraši rezali upola jeftinije. Kako su kuće bile visoke i prostrane bilo je potrebno dosta drveta za zagrevanje, tako da je grejanje bilo značajan trošak u svakom domaćinstvu.
Seljački grad
Već je osamdesetih godina 19. stoleća u Novi Sad počela ugradnja centralnog grejanja, odnosno praksa da se sve prostorije zagrevaju iz jednog ognjišta izmeštenog van kuće. Tako je 1893. godine i Gradska kuća izgrađena po novom običaju. Ali, dugo je potrajalo dok se nije izgradio toplovodni sistem za ceo grad, te je najvažnije gradsko zdanje tek septembra 1972. priključeno na daljinski sistem.
Godine 1887. je izgledalo da će Novi Sad brzo razviti daljinski sistem kakav u to vreme postoji u Beču. Na Podbari je izgrađena Plinara, sa primarnom ulogom da snabdeva gasom uličnu rasvetu. Tek petnaestak godina kasnije, Novosađani su počeli plinom da se koriste pri kuvanju, dok je upotreba gasa za grejanje započela još kasnije.
U Novom Sadu se 1910. godine podiže elektrana i struja je počela da dolazi u grad, dok je potreba za gasom jenjavala. Padu aktivnosti plinare doprinosi i "seljački" urbani lik grada, sa dugim ulicama i prizemnim ili jednospratnim kućana. Za razvoj gasne mreže to je značilo dugu trasu sa premalo korisnika. Logično da je bila preskupa.
Inženjerska ideja
Nagli razvoj Novog Sada u međuratnom periodu nije iznedrio i komunalno opremanje grada. Postojalo je na podosta mesta centralnih grejanja za po nekoliko obližnjih zgrada, ali izgradnja toplovodne mreže nije bila u planovima lokalne vlasti. Zapravo grad je dugo kuburio i sa razvojem drugih komunalih sistema, posebno vodovoda.
Prvi napori da se uvede grejanje započeli su tek 1961. godine i uslovi su omogućeni snažnim razvojem elektrifikacije u nekadašnjoj Jugoslaviji. Tada je izgrađen i veći broj snažnih termalki, odnosno hidroelektrana. Iz ovih objekata struja se razvijanjem prenosnog sistema distribuirala po celoj zemlji, dok je prestajala upotreba dotadašnjih lokalnih centrala.
Tako je "ugašena" i novosadska iz 1910, a ovdašnji inženjeri su došli na ideju da se postojeći generatori iskoriste za proizvodnju tople vode koja bi se potom distribuirala po celom gradu, kako se bude širila toplifikaciona mreža.
Jači od poplave
Koliko je potreba za daljinskim grejanjem bila aktuelna pokazuje podatak da je iste 1961. hitno izgrađeno prvih 500 metara mreže i zagrevano je prvih 296 stanova, ukupno 14.800 kvadrata na obližnjoj Grbavici. Već naredne sezone dograđeno je novih 500 metara mreže do Poljoprivrednog fakulteta, da bi krajem 1962. još 230 stanova bilo priključeno na daljinsku toplifikaciju, ovoga puta obogaćenu jačom stanicom za proizvodnju toplote.
Do kraja 1965. nova elektrana od 16 megavata je grejala Mali i Veliki Liman, Bulevar Maršala Tita, Maksima Gorkog, Železničku i Vase Stajića. U to vreme intenzivno se gradi i kvart kod Železničke stanice, pa je 1964. počela a naredne sezone se završila izgradnja toplane "Sever", koja je tri godine kasnije prva prešla na grejanje korišćenjem gasa.
Ni činjenica da je Novi Sad 1965. zadesila velika poplava nije omela razvoj toplifikacije, te je do zime priključeno oko 600 stanova u novim zgradama na Grbavici, Malom Limanu i Univerzitetski centar. Krajem 1968. godine mreža je razvučena u dužini od 19,4 kilometra i na nju je bilo priključeno 6.750 stanova i 89 javnih zgrada ukupne površine od 475.000 kvadrata. Iste godine puštena je u rad i toplana "Istok", sa usmerenjem da koristi gas.
Gasifikacija Zmaj Jovine ulice
Tri godine kasnije u sistemu toplifikacije je 10.000 stanova, da bi 1972. godine sistem daljinskog grejanja učinio kvalitetan iskorak remontom svih 350 podstanica i izgradnjom 3,5 kilometara mreže nakon kojih je daljinsko grejanje dobilo više kvartova oko Železničke stanice i na Limanu 3. Možda današnjoj mladeži izgleda neobično, ali tek tada parno grejanje dobijaju Sokolski dom, Zavod za socijalno osiguranje, Dom penzionera na Limanu, Komanda garnizona, četiri "oficirske kule" na Beogradskom keju, Mašinska škola, Vojvođanski muzej…
Međutim, Novi Sad je decenijama kasnio u toplifikaciji, pa ni decenija i po intenzivne gradnje nije bila dovoljna da se reše sve zaostale potrebe. Naravno, uporedo su se i novoizgrađeni objekti uključivali na mrežu. Krajem osme decenije gradi se mala toplana na Novom naselju, da bi 1979. bile postavljene cevi u Zmaj Jovinoj, Dunavskoj i Gimnazijskoj ulici. Ova dva rešenja su omogućila grejanje 5.000 stanova.
Kada početak okasni
Sve vreme uporedo se projektuje, potom gradi Termoelektrana-Toplana u Šangaju. Godine 1981. završen je kotao prve turbine čime je omogućena proizvodnja 135 megavata struje godišnje. Sledeće sezone TE-TO se povezuje sa gradskom mrežom izgradnjom 3.280 dugog kanala. Zadivljuje kako su cevi provučene ispod Kanala DTD, kroz poseban tunel dug 130, prečnika 3,6 metar, na metar ispod dna kanala. Objekat osim struje proizvodi i toplotnu energiju za grad, te tehnološku paru za potrebe privrede.
Pred sezonu 1983/84. "Novosadska toplana" započinje isporuku struje iz toplana "Sever", "Jug", "Detelinara" i TE-TO, ali i iz dugoočekivane toplane "Zapad" koja je pokrivala 4.100 stanova, dok je u Petrovaradinu instalirano postrojenje mobilne kotlarnice. Sledile su investicije kao što je povećanje kapaciteta toplane "Zapad" za još jedan kotao, nakon čega počinje da greje i Detelinaru, dok dotadašnja lokalna stanica biva prebačena na sremsku stranu, za potrebe Radio-televizije Vojvodine. Montira se i drugi generator za TE-TO nakon čega se snaga uvećava na 600 megavata, dok se sistem toplane "Jug" povezuje sa sistemom TE-TO.
Time je Novi Sad izgradio dobar i po ceni funkcionisanja prihvatljiv daljinski sistem grejanja. Bile su potrebne decenije dinamične gradnje kako bi se savladale brojne poteškoće proistekle iz ozbiljno zakasnelog početka.
.jpg "Novi Sad - Voša - Borovo: Fudbalska groznica")
.jpg "Jedno drugačije novosadsko detinjstvo")
.jpg "Farmerke, pesnice i Džejms Din sa Podbare")
.jpg "FOTO: Znate li da u Veterniku postoji bosanska brvnara koja je spomenik kulture?")
Komentari 19
Vladan
U Vojvodini. Nisi znao?
NS
ns
Mada, ove zime grejanje je na vrlo nezavidnom nivou. Iako zivimo u staroj zgradi/objektu, svih ovih godina temperatura je zimi bila 21-22 stepeni.
Ove godine je 18-20max i nije prijatno! Dogrevamo se klima uređajem, plaćamo grejanje (cele godine) i dodatnu potrošnju struje!
Nije u redu zaista!
Nismo jedini koji se žale na grejanje ove zime, a o tome se slabo priča.
Naprotiv, vrlo frustrijajuće!
Komentari čitalaca na objavljene vesti nisu stavovi redakcije portala 021 i predstavljaju privatno mišljenje anonimnog autora.
Redakcija 021 zadržava pravo izbora i modifikacije pristiglih komentara i nema nikakvu obavezu obrazlaganja svojih odluka.
Ukoliko je vaše mišljenje napisano bez gramatičkih i pravopisnih grešaka imaće veće šanse da bude objavljeno. Komentare pisane velikim slovima u većini slučajeva ne objavljujemo.
Pisanje komentara je ograničeno na 1.500 karaktera.
Napiši komentar