Novi Sad čuva uspomenu na prvog partizanskog pilota

Žarko Bogosavljević

zarkob@021.rs

Novi Sad

11.12.2023.

16:50 > 16:37

Novi Sad je nekada imao fabriku aviona, aerodrom i školu za pilote. Malo toga podseća na ovaj deo istorije grada, a to uključuje i spomen-ploču posvećenu prvom partizanskom pilotu Franji Kluzu.

Novi Sad čuva uspomenu na prvog partizanskog pilota

Foto: 021.rs

Ova ploča se nalazi na Petrovaradinskoj tvrđavi i većini ljudi je nepoznata, jer je smeštena na oko dva metra visine na fasadi zgrade u kojoj se nalazi hotel. Međutim, to ju je verovatno spasilo od uništavanja i krađe koje su zadesile druge ploče i obeležja, kako na tvrđavi, tako i u Novom Sadu tokom prethodnih decenija, posebno onih posvećenih NOB-u.

Postavlja se pitanje otkuda ploča posvećena Franji Kluzu u Petrovaradinu, s obzirom na to da je veći deo svog života proveo na prostoru sadašnje Bosne i Hercegovine i Hrvatske, gde se i uglavnom borio i poginuo tokom Drugog svetskog rata? Odgovor je u tome da je podoficirsku škole za pilote završio u Novom Sadu.

Kraljevina Jugoslavija je nakon Prvog svetskog rata i raspada Austrougarske monarhije, držala vojni aerodrom u Novom Sadu gde su se obučavali piloti. Aerodrom je bio smešten na Detelinari od 1913. godine. Tridesetih godina dobio je ime "Jugovićevo" tridesetih, po pilotu Jovanu Jugoviću koji je poginuo na aeromitingu u Pragu. Aerodrom je funkcionisao tokom Drugog svetskog rata za potrebe fašističkih sila, a pedesetih godina je prestao da služi potrebama vazduhoplovstva JNA i posao je kasarna "Majevica".

Koliki je trag aerodrom ostavio u Novom Sadu govori i postojanje "Avijatičarskog naselja" nedaleko od kasarne, a u sklopu kompleksa groblja u Futoškoj ulici postoji spomenik poginulim pilotima.

Uz aerodrom je sve vreme funkcionisala škola za pilote, a Novi Sad je dvadesetih godina imao i fabriku aviona "Ikarus" koja je kasnije preseljena u Zemun.

Kako se većina pilota obučavala u Novom Sadu, tako je i Franjo Kluz došao u Novi Sad.

Pre nego što je došao na obuku za pilota, Kluz, rođen 18. septembra 1913. godine u Omišu, završio je prvo osnovnu i građansku školu u Bosanskoj Dubici. Jedno vreme radio je kao pisar u advokatskoj kancelariji jer nije uspeo da upiše mornaričku podoficirsku školu u dva navrata.

Konačno, 1932. godine stupio je u vazduhoplovstvo, završio je mehaničarski kurs, a potom je došao u Novi Sad. Na Petrovaradinskoj tvrđavi, 1939. godine, pred sam početak Drugog svetskog rata, završio podoficirski kurs za pilota i dobio čin narednika. Zanimljivo je da biografski podaci o obuci nisu potpuni ni do danas, pa se često navode različite godine, između ostalog da je prvi let imao 1937. godine u Kraljevu.

Napad nemačke i njenih saveznika na Jugoslaviju u aprilu 1941. godine dočekao je na aerodromu u Sarajevu u Šestoj izviđačkoj eskadrili Drugog vazduhoplovnog puka, ali nije leteo. Po raspadu države i formiranju Nezavisne Države Hrvatske postaje njihov pilot, ali je imao kontakte sa komunistima, odnosno Narodnooslobodilačkim pokretom.

U narednim mesecima je uglavnom bio u kontaktu sa ilegalcima u Banjaluci, koristeći svoj boravak u "zrakoplovstvu" fašističke države da dostavlja informacije, ali i pomoć u vidu novca, oružja i drugih stvari. Čekao je priliku da se pridruži partizanima.

Na proleće 1942. godine dešava se prelet, odnosno do tada nezabeležen slučaj, da neki pokret otpora u svetu dobije i formira avijaciju. Partizani tada dobijaju dva aviona, prvi 23. maja kada Franjo Kluz sa "Potez 25" sleće na teritoriju pod kontrolom partizana, a potom se u Prijedor spušta i pilot Rudi Čajavec sa mehaničarom Milovanom Jazbecom sa avionom "Brege 19".

U narednim nedeljama "partizanska eskadrila" izvela je oko 15 napada na nemačke, ustaške i četničke snage. Kako su nemačke snage uspele posle 45 dana da nađu aerodrom i da bombardovanjem unište avion, Kluz je prešao u kopnene snage.

Posle nekih godinu i po dana, sa grupom pilota i mehaničara po naredbi Vrhovnog štaba NOV i POJ poslat je u Italiju. Završio je obuku u Libiji kao deo bruitanske kraljevske avijacije RAF-a, te je bio u "Prvoj eksadrili NOVJ", koja je bila naoružana lovcima "spitfajer".

Kluz je poginuo 14. septembra 1944. godine prilikom napada na luku u Omišu i posle rata je sahranjen na britanskom vojničkom groblju u Beogradu, jer je stradao kao pilot oficir RAF-a.

On je 1948. godine proglašen za Narodnog heroja Jugoslavije, kao jedan od četvorice pilota koji su dobili ovu titulu. U Jugoslaviji se za Dan RV i PVO uzimao datum kada su Kluz i Čajavec organizovali akciju preleta na partizansku teritoriju.

Mada su protekle decenije dovele do toga da mnogi Narodni heroji budu zaboravljeni, Kluz je kao mladi čovek koji je dao svoj život u borbi protiv fašizma ostao među onima koji se u pozitivnom svetlu pominju u svim zemljama nekadašnje Jugoslavije.

Spomen-ploča, na mestu gde je nekada bila pilotska škola, rad je vajara Miodraga Cvetičanina iz Novog Sada, postavljena je 1986. godine na zgradi tadašnjeg hotela "Varadin".

Tekst na ploči glasi:

"U ovoj zgradi je od 1926. do 1940. godine bila vazduhoplovna podoficirska škola koju su završili mnogi učesnici NOR-a i revolucije, među kojima i narodni heroj Franjo Kluz, prvi partizanski pilot. Bivši pitomci škole".

Realizaciju ovog teksta podržala je Turistička organizacija Novog Sada.

Teme

Komentari 6

Hronološki Najpopularniji

zoki

12.12.2023 • 07:44

Neki preletačević bio, koliko vidim...

2 10 -8
milenko

12.12.2023 • 06:16

Detoš !

Živeo Detoš-NS, i SF/SN !!!

8 0 +8
Teodosije III

11.12.2023 • 22:31

Postoji ulica i u Kamenici!

23 1 +22

Komentari čitalaca na objavljene vesti nisu stavovi redakcije portala 021 i predstavljaju privatno mišljenje anonimnog autora.

Redakcija 021 zadržava pravo izbora i modifikacije pristiglih komentara i nema nikakvu obavezu obrazlaganja svojih odluka.

Ukoliko je vaše mišljenje napisano bez gramatičkih i pravopisnih grešaka imaće veće šanse da bude objavljeno. Komentare pisane velikim slovima u većini slučajeva ne objavljujemo.

Pisanje komentara je ograničeno na 1.500 karaktera.