Ideje i protivrečnosti jugoslovenskog modela socijalizma

Nova knjiga istoričara Milivoja Bešlina "Ideja moderne Srbije u socijalističkoj Jugoslaviji" objavljena je nedavno u izdanju "Akademske knjige".
Ideje i protivrečnosti jugoslovenskog modela socijalizma
Foto: 021.rs

U saradnji sa novosadskom izdavačkom kućom, 021.rs vam donosi deo iz poglavlja najnovije knjige poznatog istoričara.

Ideje i protivrečnosti jugoslovenskog modela socijalizma
 
Rodno mesto i polazišna tačka svih reformskih pokušaja kreiranja jugoslovenskog modela socijalizma i ideja socijalističke demokratizacije bio je raskid sa Staljinom i disolucija od sovjetske paradigme društva. U drugom koncentričnom krugu, znatno užem od prethodnog, koji se odnosio na evropski i hladnoratovski kontekst, analizirani su magistralni tokovi izgradnje jugoslovenskog, samoupravnog modela socijalizma kao dinamičnog i reformskog procesa.
 
Princip nezavršivosti ugrađen je u njegove osnove. Ipak, kraj pedesetih i prva polovina šezdesetih godina XX veka proticali su u dihotomiji dve tendencije u partiji i poseban akcenat stavljen je na istorijski prelom, koji je donela privredna reforma iz 1965, i poraz konzervativne strukture u državi i partiji na Brionskom plenumu 1966. godine. Središnji elementi realizacije reformske ideje obuhvatili su i monopolistički SKJ, ali i temeljnu rekonstrukciju jugoslovenskog koncepta federalizma. U ovom ključu i jugoslovenskom okviru trebalo bi posmatrati i odnos reformskog rukovodstva Srbije prema drugima u Jugoslaviji.
Odbrana nezavisnosti Jugoslavije 1948. i otpor koji je pružen agresivnim napadima Sovjetskog Saveza i njemu podređenih zemalja stvorili su uslove za konstituisanje alternativnog puta u izgradnji socijalizma. Prvobitna reakcija na Staljinove optužbe bilo je ubrzano snaženje sovjetskih karakteristika jugoslovenskog sistema. Od proleća 1948. do kraja te, ali i sledeće godine, KPJ je, dokazujući lojalnost sovjetskom modelu izgradnje socijalizma, kao jedinom uzoru, jačala državni aparat, utvrđivala partijski karakter sistema i kontrolu svih sfera društva, vršila kolektivizaciju sela.
 
Osim dokazivanja pravovernosti, osporene Rezolucijom Informbiroa, koju su potpisale gotovo sve komunističke partije u svetu, KPJ je imala i dodatni motiv za snaženje partijskog karaktera države i jaču komunističku kontrolu nad društvom – pripremu za odbranu od mogućeg oružanog napada SSSR-a i njegovih saveznika. Međutim, već tokom 1949. ova kontroverza postaje sve teže održiva, jer je bilo nemoguće istovremeno voditi bitku protiv Staljina, negirati njegov autoritet i nepogrešivost, ali mu se istovremeno zaklinjati na vernost i prihvatati i preuzimati njegov model socijalizma kao jedino ispravan. Počinje da sazreva svest, koja će u kasnijim vremenima biti polazišna tačka u svim jugoslovenskim reformama: samo promenama i demokratizacijom jugoslovenskog društva, udaljavanjem od sovjetskog totalitarnog, staljinističkog obrasca, moguće je dugoročno i suštinski očuvati nezavisnost Jugoslavije.
 
Upravo ovim putem krenuće se početkom pedesetih godina u konstituisanje alternative i izgradnju jugoslovenskog modela socijalizma. Izlaz u vreme najdramatičnije krize potražen je najpre u izvorima jugoslovenskog oslobodilačkog rata i socijalističke revolucije – narodnim masama i, na drugoj strani, umesto vulgarizovane i simplifikovane staljinističke teorije, vratilo se delima Marksa i Engelsa. Već tokom 1949. izvršen je važan simbolički akt u destaljinizaciji Jugoslavije – desetine hiljada Staljinovih slika uklonjeno je iz javnog prostora i bačeno, skupa sa Kratkim kursom istorije SKP(b)-a, biblijom staljinizma.
 
Tako je počela idejna emancipacija od Sovjeta i traženje modusa za izgradnju nove idejno-političke koncepcije u izgradnji socijalističkih društvenih i ekonomskih odnosa. Oslanjanjem na klasike marksizma, KPJ će postepeno iz faze odbrane i dokazivanja pravovernosti raskidati sa sovjetskim modelom, postajati sve kritičnija prema njemu, da bi prešla u fazu napada, optužujući SKP(b) da je napustila Marksovo učenje, da se u SSSR-u razvija državni kapitalizam i da se socijalistička vlast degenerisala u "vlast birokratske kaste", koja "nacionalističkim mrakobesjem" drži pod okupacijom "šest civilizovanih evropskih država".
 
U svojoj evoluciji jugoslovenski komunisti su se brzo kretali, pa je već 1950. staljinizam označen kao najveća opasnost za radnički pokret. Sem Tita, čija je neuporediva istorijska uloga u otporu Staljinu već apostrofirana, ključni ljudi u izgradnji jugoslovenske destaljinizacije i vodeći kreatori njenog modela socijalizma bili su Edvard Kardelj i Boris Kidrič. Kardelj je tokom 1950. pisao da nikakav birokratski aparat, "ma kakvo mu genijalno rukovodstvo stajalo na čelu, ne može da izgradi socijalizam", koji se može stvoriti samo iz inicijative milionskih masa, uz "rukovodeću ulogu proleterske partije", čime je udareno u same temelje sovjetskog sistema.
 
Boris Kidrič je osnove socijalističkih društveno-ekonomskih odnosa izložio u Tezama o ekonomici prelaznog perioda, koje su bile "prvo uputstvo za praktičan rad i sprovođenje promena", a u njima je izložio ključne principe i karakteristike socijalističke robne proizvodnje. Bio je to zametak ideje o kombinovanju tržišnih i administrativnih mehanizama u privredi, ali uz podrazumevajuće državno prisvajanje akumulacije. Uz ove inicijalne postavke, kao i dela Marksa i Engelsa, uzeta su u obzir iskustva iz revolucije u kojoj su organizovani narodnooslobodilački odbori, koji su imali određene segmente samoupravnosti.
 
Kidrič je već 1950. govorio da se mora dozvoliti početak "stihijnog djelovanja ekonomskih zakona", jer socijalizam nije bio zaokružen i konačan sistem, već "kretanje koje nosi i kapitalističke elemente i rađa nove socijalističke". Fundamentalni problem bila je kontroverza kako pomiriti robnu proizvodnju i tržišne mehanizme sa socijalističkim svojstvima sistema – kvadratura kruga koju će pokušati, kao polaznu osnovu, da reši svaka reforma koja se u Jugoslaviji bude sprovodila. Boris Kidrič je, za početak pedesetih, veoma progresivno rešenje video u ekonomsko-pravnoj samostalnosti preduzeća. Ograničavajući faktor da autonomija privrednih kolektiva ne pređe u anarhiju tipičnu za kapitalizam bila je odredba da se zakonom akumulacija (profit) i dalje centralizuje, dakle, da je uzima država preko investicionih fondova – saveznih, republičkih, lokalnih. Ovi antistaljinistički principi postavili su osnove nedogmatskog pristupa u izgradnji jugoslovenskog puta u socijalizam.
 
Na navedenim principima, krajem 1949, Boris Kidrič kao predsednik Privrednog saveta i Đuro Salaj kao prvi čovek sindikata potpisali su Uputstvo o osnivanju i radu radničkih saveta državnih privrednih preduzeća, koje je upućeno svim predstavnicima sindikata i u prvih 215 kolektiva u kojima je trebalo konstituisati radničke savete, prve organe radničkog samoupravljanja.
 
Nakon uspešnog realizovanja početnih koraka, Savezna skupština je 27. juna 1950. izglasala Osnovni zakon o upravljanju državnim privrednim preduzećima i višim privrednim udruženjima od strane radnih kolektiva, nazivan i Zakonom o predaji fabrika radnicima ili Zakonom o radničkom samoupravljanju. Na sednici je zakonski predlog obrazlagao Tito, koji je tom prilikom izneo sada već gotovo zaokruženu koncepciju KPJ o izgradnji socijalističkih društvenih i ekonomskih odnosa, kojom bi se pre svega negiralo sovjetsko etatističko uređenje.
 
Jugoslovenski komunisti su krenuli od principa "odumiranja države", koji je morao da počne odmah i sprovodi se evolutivno i etapno. Tito je rekao da se s ovim principima zakasnilo, jer se "suviše nekritički primala i presađivala" sovjetska praksa, zbog čega se javljala tendencija da se partija integriše s aparatom vlasti i počne da deluje kao sredstvo prisile umesto kao partija radničke klase. Zbog toga se KPJ morala distancirati od birokratskog aparata, a državno vlasništvo se moralo transformisati u društveno, pod upravom neposrednih proizvođača.
 
Predaja fabrika radnicima bila je samo početna faza u čitavom procesu, jer je i sam zakon bio tranzicionog karaktera, od etatističkog ka društvenom, samoupravnom sistemu. Iako su radnici birali radničke savete, koji su upravljali preduzećima, ona su ostajala državna, a država je i dalje uzimala kompletnu akumulaciju, bez prava radnih kolektiva da raspolažu profitom. Time je zadržan važan segment centralističkog i etatističkog sistema, ali istovremeno i načinjen ogroman iskorak u odnosu na sovjetski staljinistički koncept društveno-ekonomskih i političkih odnosa.
 
U daljoj razradi samoupravnog koncepta, kao kvintesencije jugoslovenskog modela socijalizma, najpre su 1951. ukinuti državni privredni planovi, jer radnički saveti u početku nisu mogli da raspolažu viškom rada, a nisu imali ni mogućnost da zaista upravljaju preduzećima, jer im je sve bilo isplanirano u državnom aparatu, odakle su preduzeća dobijala operativne privredne planove. Kidrič je i tokom 1952. nastavio da unapređuje navedeni sistem, tako da su do Šestog kongresa KPJ, kao vrhunca reformi i promena etatističkog sistema u samoupravni, preduzeća za kratko vreme upućena na tržište da zarađuju svoj prihod, oslobođena planskih naloga države i stavljena pod upravu radnih kolektiva iako je država i dalje uzimala najveći deo viška rada, tj. profita.
Tako je, pre svega zahvaljujući brzim teorijskim razradama Borisa Kidriča, izgrađen novi model društveno-ekonomskih odnosa, koji je radikalno uticao na dalju demokratizaciju Jugoslavije. Ostaje kao teško uporediva istorijska činjenica brzina sazrevanja misaonog procesa i teorijskih razrada kod jugoslovenskih komunista, koje su takođe velikom brzinom sprovođene u praksi. Na taj način je sistem od ultracentralističkog i superetatističkog velikom brzinom odgovorio na izazove "tri D": decentralizacija, debirokratizacija i demokratizacija.
 
Nastavak pročitajte u subotu.
 
***
 
Milivoj Bešlin, istoričar i viši naučni saradnik Instituta za filozofiju i društvenu teoriju Univerziteta u Beogradu. Dоktоrirао (2015) nа Filоzоfskоm fаkultеtu Univеrzitеtа u Nоvоm Sаdu. Predavao na Filozofskom fakultetu Univerziteta Crne Gore. Na matičnom institutu, osnivač i koordinator Laboratorije za istraživanje socijalizma i (post)jugoslovenske studije (YugoLab). Bio je angažovan na više naučnih projekata Ministarstva prosvete i nauke Republike Srbije, Evropske unije, SR Nemačke... Objavio više desetina stručnih studija, članaka, rasprava i prikaza u domaćim i međunarodnim naučnim časopisima i zbornicima. Priredio pet zbornika radova. Učestvovao na više desetina domaćih i međunarodnih naučnih skupova. Oblasti istraživanja: politička i društvena istorija Jugoslavije, studij nacionalizma, istorijski revizionizam. Piše kolumne za nekoliko medija u regionu.
 
  • Куп је битан

    29.08.2022 11:03
    Док је Западу одговарало да финансира тај експеримент трајало је.
  • Ja

    29.08.2022 10:07
    Vrhunski istoričar.
    Hvala 021 na preliminarnom uvidu u knjigu.

Komentari čitalaca na objavljene vesti nisu stavovi redakcije portala 021 i predstavljaju privatno mišljenje anonimnog autora.

Redakcija 021 zadržava pravo izbora i modifikacije pristiglih komentara i nema nikakvu obavezu obrazlaganja svojih odluka.

Ukoliko je vaše mišljenje napisano bez gramatičkih i pravopisnih grešaka imaće veće šanse da bude objavljeno. Komentare pisane velikim slovima u većini slučajeva ne objavljujemo.

Pisanje komentara je ograničeno na 1.500 karaktera.

Napiši komentar


Preostalo 1500 karaktera

* Ova polja su obavezna

Ostalo iz kategorije Info - Mišljenja i intervjui

Terorizam optimizmom

Tokom prošle nedelje smejali smo se na internetu jednom videu: žena je na pijaci u zanosu neke sreće rekla kako voli da dođe tu i priča, kako kaže, o tako običnim i jednostavnim stvarima.

Vek Čkalje: Ne postoji lek za smeh

"Poseban aspekt Čkaljine komedije bio je njena asocijativnost: svaki put kada bi se njegovo lice pojavilo, pokrenulo bi se sećanje na sve njegove likove..."

Stotka

Konzolom u našim glavama u detinjstvu upravlja radost. To znamo i sami, a i videli smo u čuvenom Diznijevom crtaću.

Nestašice vode - možemo li ih sprečiti?

Paklena tromesečna suša primorala nas je da ovog leta i te kako povedemo računa o vodi, kako pijaćoj, tako i onoj koja se koristi za druge ljudske potrebe ili u industriji, poljoprivredi i rudarstvu.

Ko je ovde debeo?

Trendovi današnjice koji se bave diktiranjem onoga kako treba da živimo, kako da se ponašamo, da mislimo i da radimo nameću nekoliko ključnih stvari.

Pravo na gaženje građana

"Vlast nam je i do sada pružala primere nekažnjenog divljanja u saobraćaju ali to je bilo rezervisano samo za pripadnike 'elite'".